STRESZCZENIE:
Opisano szczegóły naukowe i historię wykorzystania owadów ssących – wszy – służących jako zwierzęta laboratoryjne, włączywszy specyficzne zastosowania medyczne tych owadów, prowadzone w okresie przed i w czasie II wojny światowej. Profesor Rudolf Stefan Weigl (1883-1957) wynalazł pierwszą skuteczną szczepionkę przeciw tyfusowi plamistemu. Miało to miejsce w jego Instytucie na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku.
Produkcja tej szczepionki była oparta o rozmnażanie Rickettsia prowazeki – zarazka duru osutkowego w badanej przez Weigla odmianie wszy ubraniowych, Pediculus vestimenti.
Procedura z lat 1939-1945 składała się z:
(1) karmienia zdrowych wszy przez ssanie ludzkiej krwi, dzięki przymocowanym do ludzkiej skóry specjalnym klatkom, w których były one zamknięte,
(2) zakażania wszy i rozmnażania Rickettsia prowazeki w komórkach jelit wszy,
(3) wycięcia jelit wszy, i
(4) ostatecznego przygotowania fenolizowanej szczepionki Omówione zostało ponadto znaczenie szczepionki Weigla podczas II wojny światowej i tuż przed jej rozpoczęciem, jak również tragiczny los dziedzictwa naukowego Weigla i jego Instytutu w odniesieniu do ludzkich i historycznych aspektów tego wyjątkowego, ciężkiego okresu w historii Europy Centralnej i Wschodniej, z uwzględnieniem Lwowa i Polski, podczas II wojny światowej.

WSTĘP

Przed erą szczepień i skutecznej kontroli wszy, tyfus plamisty rozprzestrzeniany przez wszy odzieżowe był jedną z głównych chorób zakaźnych i przyczyną ciężkich epidemii.

Pierwsza skuteczna szczepionka była wynaleziona przez Profesora Rudolfa Stefana Weigla (1883-1957) na Uniwersytecie Jana Kazimierza (UJK) we Lwowie, w Polsce (Weigl, 1920, 1930 a,b, 1947). Szczepionka ta była produkowana na dużą skalę w laboratorium Weigla przed II wojną światową we Lwowie, w Polsce i była używana w Chinach (Rutten, 1936, 1943), Etiopii (Mariani, 1939) i innych krajach. Produkcja była kontynuowana podczas II wojny światowej, kiedy Lwów był okupowany najpierw przez stalinowski ZSRR – w latach 1939-1941, następnie zaś przez hitlerowskie Niemcy w latach 1941-1944.

Wczesną wiosną 1944 roku profesor Weigl został zmuszony do opuszczenia Lwowa i większość jego Instytutu została przymusowo ewakuowana do Niemiec przez wycofującą się armię hitlerowską, część zniszczona podczas kolejnej okupacji Lwowa przez stalinowski ZSRR, wkrótce po aneksji i etnicznej czystce Lwowa (przy współpracy USA, sprzymierzeńca ZSRR). Po falach cierpień okupacyjnych – sowieckich (1939-1941), hitlerowskich (1941-1944) i ponownej okupacji sowieckiej od 1944 roku, polska ludność Lwowa (na początku II wojny światowej polscy obywatele Lwowa składali się w 70% z katolików, w 20% - z wyznawców religii mojżeszowej (Żydów) i w 10% z wyznawców religii katolicko-ormiańskiej, grecko-katolickiej, luterańskiej i in.), jeżeli nie uległa zagładzie lub nie była deportowana na Syberię, była zmuszona do ekspatriacji na Ziemie Zachodnie, głównie Śląsk.

Ta wymuszona ewakuacja polskiej ludności po aneksji Lwowa przez Związek Radziecki, była wynikiem porozumień w Jałcie i Poczdamie, zaakceptowanych przez USA i Wielką Brytanię. Był to potworny akt „czystki etnicznej” w stosunku do polskiej ludności Lwowa, popełniony w wyniku zdrady przez USA i Wielką Brytanię ich wiernego wojennego sprzymierzeńca – Polski. Ogółem, w wyniku II wojny światowej Polska utraciła ponad 6 mln obywateli zabitych przez hitlerowców i 1 mln przez reżim stalinowski oraz około 2 mln pozbawionych możliwości powrotu do Ojczyzny po zakończeniu II wojny światowej. Ponadto pomimo inkorporacji części terytorium wschodnich Niemiec, obszar przedwojennej Polski został pomniejszony o około 20%.

Jak napisałem powyżej, profesor Weigl musiał opuścić swój ukochany Lwów, przenosząc się do Krościenka nad Dunajcem, gdzie stworzył niewielkie laboratorium, następnie zaś do Krakowa, gdzie był profesorem mikrobiologii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim (1945-1948) i ostatecznie na Uniwersytet Poznański (1948-1951). Po przejściu na emeryturę zmarł w Zakopanem w 1957 roku w wieku 74 lat (Kryński, 1967a,b, 1997; Nespiak i Ojrzyński, 1994; Stuchly, 1994).

Osiągnięcia Weigla i jego metody wykorzystania owadów – wszy – jako doświadczalnych zwierząt laboratoryjnych, oraz ich zastosowanie do produkcji szczepionki przeciwtyfusowej są opisane poniżej.

WSZY I PRODUKCJA SZCZEPIONKI

Dla produkcji szczepionki przeciwtyfusowej Weigla, drobnoustroje powodujące tyfus - Rickettsia prowazeki, były rozmnażane w komórkach jelit żywych wszy, po czym były zabijane 0,5% fenolem. Indywidualne etapy produkcji szczepionki, w oparciu o moje wspomnienia w połączeniu ze szczegółowymi i naukowo opracowanymi danymi w monografii Kryńskiego (1974), przedstawiały się następująco:

(1) Hodowla zdrowych wszy

(a) Odmiany wszy

Głównym osiągnięciem profesora Rudolfa Weigla było zastosowanie owada jako zwierzęcia doświadczalnego dla rozmnażania Rickettsia prowazeki. „Skonstruował” on specjalny rodzaj wszy, gatunku Pediculus vestimenti, który łatwo rozmnażał się i nadawał się dobrze do produkcji szczepionki przeciw tyfusowi plamistemu.

Odmiana ta była krzyżówką kaukasko-afrykańską, pochodzącą z wszy wyizolowanych od rosyjskich jeńców z czasów I wojny światowej (pojmanych przez Austriaków) i wszy etiopskich, otrzymanych w 1939 roku przez Weigla z Laboratorium Rickettsiozy w Addis Abebie (Addis Ababa). Krzyżówka ta była nazwana „krzyżówką Weigla” (Kryński i in. 1974, Mariani, 1939). Powody dla hodowli Rickettsia prowazeki we wszy były następujące:

(1) w tamtym czasie nie było żadnych dostępnych sztucznych mediów dla hodowli Rickettsia prowazeki

(2) następna propozycja hodowli Rickettsia prowazeki w jajku kurzym zakończyła się raczej niepomyślnie: wyhodowaniem mniej immunogennego wariantu Rickettsia prowazeki

(3) hodowla Rickettsia prowazeki w jelitach Weiglowskiej odmiany wszy (Pediculus vestimenti lub Pediculus humanus corporis) dało w rezultacie najpotężniejszą i godną zaufania szczepionkę przeciwtyfusową (Kryński i in. 1974)

(b) Wylęganie wszy z jajek

	(a) Klateczka do hodowli wszy. Widok otwartego wnętrza
	(b) Klateczka do hodowli wszy. Widok z zewnątrz. Otwór pokryty gazą młynarską. Klateczka jest zamykana przez wiązanie drucikiem.
	(c) Pokazane jest tu zamontowanie gazy młynarskiej.

Wszy składały jajeczka na małych kawałkach wełnianej tkaniny (patrz poniżej). Każdy skrawek tkaniny był częściowo ściągnięty w środku szklanej fiolki, zatkanej bawełnianym wacikiem i inkubowany w temperaturze 32°C. Zdrowe larwy wszy, które wylęgały się po 3 do 8 dniach, spadały na dno fiolki i w liczbie 400-800 larw tworzyły tam pulsującą żółtawą kulkę o średnicy 5-8 mm. Larwy były przenoszone do płaskich klatek o wymiarach 4x7 cm (Sikora, 1915, 1917, 1924) o grubości tylko około 5 mm, wykonanych z drewna (rysunek w: Kryński i in., 1974). Jedną ściankę klatki stanowiła specjalna siateczka zaadaptowana przez Weigla, dzięki właściwej mu pomysłowości, z gazy młyńskiej używanej do przesiewania mąki w polskich zakładach młynarskich.

Wszy mogły jedynie wysuwać przez siateczkę główki, ale nie mogły wydostać się z klatki. Około 800 larw było umieszczanych w każdej klatce zawierającej mały kawałek wełnianej tkaniny (do składania jajek), która podczas II wojny światowej pochodziła z wysłużonych mundurów wojskowych rosyjskich lub niemieckich. Klatki były uszczelniane parafiną, aby zapobiec wydostawaniu się drobnych larw.

(c) Karmienie wszy na ludzkich udach lub łydkach Zależnie od rozmiaru podudzia lub uda na nodze umieszczano – siateczką przyległą do nogi – od 7 do 11 klatek. Ta ścianka klatki zrobiona z siateczki była przyciśnięta do skóry, gdyż klatki były przymocowane do nogi taśmą gumową o szerokości podwiązki. Wszy wysuwały głowy przez siateczkę, przebijały skórę i ssały krew przez około 45 minut, raz dziennie, przez około 12 dni. Czerwone ślady ukąszeń o wymiarach ok. 2,5x5 cm były przemywane 60% spirytusem, który zawierał jako środek dezynfekujący HgCl₂. Karmiciele dobrze znosili stosunkowo niewielki dyskomfort i utratę krwi (Finkiel, 1932). W czasie między I a II wojną światową Weigl próbował wykorzystać na dużą skalę świnki morskie i świnie w roli karmicielek wszy, lecz praktycznie bez sukcesu. (Weigl 1920, 1930a,b i informacje osobiste).

Mężczyźni zwykle umieszczali klatki na podudziach, podczas gdy kobiety umieszczały je na udach (aby ukryć czerwone plamy pod spódnicą). Po 30-45 minutach sesji karmienia, jelita wszy jak również całe jej ciało puchło jak balon, gdyż każda wesz spożywała krew w ilości równej wadze jej ciała. Wszy przybierały ciemny kolor (nie czerwony), miały też błyszczące odwłoki.

(d) Opieka nad wszami hodowanymi w klatkach

Klatki były oparte na listewkach w specjalnych pudełkach z siateczkami skierowanymi w dół, aby zapewnić im suche i czyste warunki. Ich kał po wyschnięciu spadał przez siateczki i zbierał się na dnie przymocowanego pudełka. Pudełka z klatkami były przechowywane w inkubatorach o temperaturze 32°C . Wszy były przenoszone (pierwszy raz po 6 dniach, później zaś częściej) do czystych i wysterylizowanych klatek, zawierających kawałek wełnianego materiału, w celu złożenia jajeczek (patrz powyżej). Przenosiny te były niezbędne z dwóch powodów: dla zebrania jajeczek oraz dla usunięcia martwych lub niezdrowych wszy, jak też oddzielenia ich kału i produktów linienia. Wszystkie działania były wykonywane w ściśle aseptycznych warunkach aby zapewnić zdrowie kolonii wszy, zabezpieczyć je od jakichkolwiek wirusów, bakterii czy innych pasożytów. Mimo tego niekiedy zdarzały się jednak zakażenia mikrobami epidemicznymi, powodując konieczność zniszczenia zawartości takich zakażonych klatek (Kryński, 1967c; Kryński i in. 1974).

Zdrowe, 12 dniowe wszy były produkowane przez „hodowle”, z których każda złożona była z kierownika hodowli i 12-15 karmicieli, czyli osoby, które karmiły wszy własna krwią. Autor tego opracowania pracował w latach 1941-1944 jako kierownik hodowli i także jako karmiciel wszy. Większość karmicieli wszy w mojej hodowli stanowili profesorowie UJK (patrz rozdział o humanitarnych, historycznych i politycznych aspektach – poniżej). Cała operacja była nadzorowana przez dr Stefanię Pokorny.

(2) Zakażanie zdrowych wszy (bakteriami) Rickettsia prowazeki

	Imadełko z 20 klawiszami (pięć klawiszy podniesiono naciskając palcem przeciwległy koniec dźwigni). Normalnie, pod każdym klawiszem była unieruchamiana jedna zdrowa 12-dniowa wesz. Strzykacz zakażał wszystkie 20 wszy przez wprowadzenia kapilary z zawiesiną bakterii (R. prowazeki) do odbytu wszy. Zaprojektowane przez Zbigniewa Stuchlego, produkowane przez firmę J. Bujak we Lwowie.

Następnym krokiem w przygotowaniu szczepionki było zakażenie wszy (bakteriami) Rickettsia prowazeki przez odpowiednią ich koncentrację w jelitach wszy (106 do 107 jednostek infekcyjnych na mililitr). Klatki, z których każda zawierała 300 do 400 12-dniowych zdrowych wszy, były przenoszone do kompletnie odseparowanych „oddziałów strzykaczy i preparatorów”, gdzie specjalnie przeszkoleni strzykacze zakażali ręcznie wszy Rickettsia prowazeki i następnie własną krwią karmili zakażone wszy, umieszczone w klatkach, przez kolejne 5 dni. Cała operacja wstrzykiwania była precyzyjnie dopracowana, aby uzyskać jak największą wydajność (szczegóły: Kryński i in. 1974)

W pierwszym kroku 20 do 50 wszy było unieruchamianych w specjalnym przyrządzie („klamra lub imadełko Weigla”), gdzie każda wesz była przytrzymywana przez bardzo delikatną klamerkę (sprężynkę), dzięki której jej odwłok i odbyt były wyeksponowane i łatwo dostępne. To imadełko było następnie umieszczane pod binokularnym mikroskopem o powiększeniu 32 i każda wesz była doodbytniczo zakażana dawką Rickettsia prowazeki. Jako lewatywka do injekcji służyła mikrokapilara szklana o grubości 0,05 – 0,1 mm (o skośnie ściętym ostrzu, z obtopionym brzegami, dla uniknięcia uszkodzenia odbytu i jelita wszy). Rozmnażanie Rickettsia prowazeki odbywało się w komórkach przewodu pokarmowego wszy, który jest prosty, silny i elastyczny, zaś odbytnicza część jelita jest liniowa, z bardzo twardą chitynową końcówką, odporną na uszkodzenia przez szklaną kapilarę. Zastrzyk był realizowany przez nacisk pedału przez strzykacza, który wyzwalał zawór redukcyjny sterowany elektrycznie solenoidem.

Każdy cykl zastrzyku składający się z umieszczenia kapilary w odbytnicy, krótkiego naciśnięcia pedału w celu injekcji i wycofania kapilary – trwał około jednej sekundy. Włączając wszystkie pomocnicze działania, zespół dwóch wysoko kwalifikowanych operatorów (jeden do unieruchamiania, drugi do wstrzykiwania) był w stanie wykonać do 2000 injekcji w ciągu godziny. Każdy pakiet około 500 zakażonych w ten sposób wszy był następnie umieszczany w klatce i karmiony przez 5 kolejnych dni przez ssanie krwi intensywnie szczepionych „strzykaczy”. Karmienie zakażonych wszy świadczyło o skuteczności szczepionki Weigla, gdyż żaden poważny przypadek tyfusu pośród strzykaczy nie miał miejsca.

Kiedy populacja Rickettsia prowazeki osiągała 107 na komórkę, komórki jelit zaczynały pękać i następowało przedostawanie się nie strawionej, czerwonej ludzkiej krwi do wnętrza wszy – w wyniku czego w końcowym stadium infekcji wszy przybierały kolor jasno-czerwony. Metody Weigla polegające na wykorzystaniu na wielką skalę rozmnażania i zakażania wszy były niezrównanym osiągnięciem, które wywarło wpływ na inne gałęzie entomologii doświadczalnej. Przykładem mogą tu służyć eksperymenty z wszami zakażonymi Yersinià i Pasteurellà i sprawdzanie skuteczności antybiotyków w zakażeniach Rickettsią (Becla, 1974; Becla i Kryński, 1972; Kryński i Becla, 1964; Kryński i in. 1966), analogiczne metody były dla zakażonych kleszczy (Becla, 1974). Ponadto Wydawca tego opracowania, prof. Karol Mararmorosch, zaadaptował niektóre z tych metod do hodowli (leafhopper) oraz do konstrukcji unieruchamiającego imadełka i urządzenia do wstrzykiwania (Maramarosch i Jernberg, 1970).

(3) PREPAROWANIE WSZY I PRODUKCJA SZCZEPIONKI Cała produkcja szczepionki w Instytucie Weigla w latach 40-tych XX wieku była nadzorowana przez doktora J. Starzyka (Starzyk, 1938). W początkowym etapie klatki z zakażonymi wszami (około 5 dni po wstrzyknięciu Rickettsia prowazeki) były kontrolowane i sprzątane z kału i śmieci. Wszy z wysoka ilością Rickettsia prowazeki, to jest takie, które przybrały kolor czerwony, były umieszczane w słoikach z 0,5% fenolem, oznakowanych jako produkcja szczepionki i w konsekwencji przenoszone do „oddziałów preparatorów”. „Preparatorzy” wycinali jelita wszy, które były bardzi silnie zakażone przez Rickettsiae. Mój młodszy brat, Stanisław Szybalski, pracował jako preparator i pomógł mi odświeżyć pamięć o niektórych szczegółach tu opisywanych. Wiele przyrządów zostało opisanych w przeglądzie Kryńskiego i in. (1974).
Przy użyciu ostrego skalpela, pod 16x binokularnym mikroskopem, było robione nacięcie pomiędzy tułowiem a odwłokiem wszy i jelita zakażone przez Rickettsiae były wycinane i wypreparowane przy pomocy skalpela. Normą dla preparatora było wypreparowanie około 300 wszy w ciągu godziny. Oba końce jelita były odcinane i zakażone jelita były przenoszone do moździeży Weigla zawierających 0,5% roztwór fenolu, gdzie stopniowo tworzyły delikatną zawiesinę. Następnie przy prędkości 1000 obr/min były usuwane szczątki jelit, przy 6000 obr/min zawiesina osiadała. Ostatecznie rozpuszczano zawiesinę w buforze 0,5% fenolu. Szczepionka była przygotowana w trzech różnych stężeniach i składała się z bufora, zawierającego emulsję martwych, rozpuszczonych w fenolu Rickettsia prowazeki, równoważną 15, 30 i 45 jelitom wszy. Te trzy stężenia szczepionki były pakowane i dystrybuowane w zatopionych szklanych ampułkach. Podczas moich lat w Instytucie Weigla cały cykl szczepienia składał się z trzech zastrzyków, wykonywanych ze wzrastającym stężeniem w odstępach jednotygodniowych i liczących w sumie 90 zakażonych jelit wszy.

Szczepionka była bezpieczna – z wyjątkiem rzadko występujących poważnych reakcji alergicznych, szczególnie obserwowanych wśród pracowników Instytutu, którzy często byli uczuleni na produkty pochodzące od wszy. Ja osobiście miałem astmatyczną reakcję na rozpylony kał wszy; ponadto ledwie przeżyłem bardzo silny szok anafilaktyczny po trzeciej turze szczepienia.

ZNACZENIE SZCZEPIONKI WEIGLA

W owym czasie szczepionka Weigla była pierwszą i jedyną ochroną przeciw epidemii tyfusu plamistego. Chociaż obecnie tyfus nie wydaje się mieć większego epidemiologicznego znaczenia, tym niemniej choroba ta była w przeszłości przyczyną wielkich epidemii i śmierci milionów ludzi, aż do drugiej połowy XX wieku. Obszerne epidemiologiczne, kliniczne i historyczne opracowania można znaleźć w pracy Snydera (1948). Wspomniano tam tylko o kilku najważniejszych faktach. Pierwszy opis tyfusu pochodzi z 1083 roku z klasztoru nieopodal Solerno we Włoszech, podobne dane można znaleźć także w słynnej pracy Fractoriusa: „De Contagione”, opublikowanej w 1546 roku. Jak opisywał profesor Stefan Kryński, współpracownik profesora Weigla, w szeregu artykułach opublikowanych w latach 1995-1998 w Gazecie AMG w Gdańsku (patrz szczególnie Kryński 1997), przesłanych mi przez profesora Janusza Limona z Akademii Medycznej w Gdańsku, najcięższe epidemie tyfusu towarzyszyły wielkim wojnom i okresom głodu. Jedna z największych epidemii miała miejsce podczas odwrotu Napoleona spod Moskwy w 1812 roku, kiedy więcej żołnierzy francuskich zmarło z powodu tyfusu niż od kul rosyjskich. Można powiedzieć, że wszy pokonały armie napoleońskie. Ponadto w czasie ich odwrotu zakażone wszy i tyfus były rozwleczone po całym kontynencie europejskim. Szczególnie surowe epidemie wystąpiły na ziemiach białoruskich i litewskich dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Tyfus był też współsprawcą porażki Napoleona III w wojnie z Prusami, kiedy to forteca Metz musiała skapitulować z powodu epidemii.

Podczas I wojny światowej epidemie tyfusu zabiły w 1915 roku 150 tys. Serbów. Z tego powodu wynalezienie przez Weigla pierwszej wysokoefektywnej szczepionki przeciwtyfusowej miało ogromne epidemiologiczne znaczenie, przy czym jego odkrycia były w zachodniej literaturze medycznej ledwie zauważone (Snyder, 1944; Anigstein, 1947). Ogółem przeciw tyfusowi było zaszczepionych około 5-6 mln ludzi podczas okupacji niemieckiej, we wschodniej strefie działań wojennych. Weigl, mimo iż jego rodzice byli Austriakami, on zaś urodził się w Prerovie na Morawach w Cesarstwie Austro-Węgierskim, przeprowadził się wraz z matką i ojczymem – wykładowcą szkół średnich - do Jasła, następnie Tarnopola, Stryja i w końcu do Lwowa, gdzie uczęszczał do polskich szkół i gdzie z własnego wyboru został prawdziwym polskim patriotą (monografia 1994, Kryński 1967 a,b, 1997). Jego syn Wiktor był moim bliskim kolegą szkolnym; matka Wiktora, Zofia z domu Kulikowska – pierwsza żona prof. Weigla, była dla mnie zawsze bardzo serdeczna i pomocna, podobnie jak dla wszystkich przyjaciół Wiktora.
W roku 1909 Charles Nicolle z Instytutu Pasteura w Paryżu odkrył, że wesz jest nośnikiem tyfusu plamistego. W 1916 roku H. da Rocha Lima udowodnił, że czynnikiem etiologicznym tyfusu plamistego jest przenoszona przez wszy Rickettsia prowazeki [nazwana tak od nazwisk badaczy – Amerykanina i Czecha –H.T. Rickettsa i S. von Prowazek (urodzony jako Stanislaw Provazek), którzy obaj zmarli z powodu tyfusu, badając Rickettsie jako czynnik etiologiczny].

Przeznaczeniem Weigla było pokonanie kolejnego milowego kroku na tym polu. Będąc zoologiem, parazytologiem, anatomem porównawczym, histologiem i entomologiem, jak też profesorem biologii na Uniwersytecie we Lwowie, w Polsce, stał się on znawcą biologii i patologii wszy. W początkach XX wieku do karmienia wszy i prób szczepionek przeciw tyfusowi plamistemu wykorzystywano świnki morskie (Weigl, 1920), szczególnie przez Weigla, który – jako iż nie był lekarzem – niechętnie eksperymentował na ludziach. Eksperymenty te były jednak robione bez wiedzy Weigla przez oddaną mu parę pracowników technicznych: Michała i Rozalię Martynowiczów, którzy w ten sposób próbowali pomóc ukochanemu Profesorowi. Pan Michał już chorował na dur plamisty i był na tyfus uodporniony, ale pani Rozalia nigdy nie przechodziła tej choroby. W tajemnicy przed profesorem Weiglem pan Michał zaszczepił żonę szczepionką, a następnie pani Rozalia została, za jej zgodą, zakażona żywiąc kilka setek wszy zawierających w swych jelitach Rickettsia prowazeki. Dopiero kiedy byli pewni, że Rozalia nie zachorowała na tyfus, poinformowali o tym profesora Weigla o swoich wynikach. Ten eksperyment był momentem przełomowym dla podjęcia przez Weigla decyzji wykonania na dużą skalę prób ze szczepionką przeciw tyfusowi endemicznemu (Chodźko, 1933; Radło, 1937). Bardzo pomyślne wyniki były szeroko relacjonowane i chwalone w polskich i światowych mediach.

Szczególny sukces przyniosła kampania szczepień prowadzona w Chinach przez belgijskich misjonarzy (Rutten, 1936, 1943). Oto cytat z raportu Ojca Ruttena: "... Najstraszniejszy nasz wróg, tyfus plamisty, ta straszna choroba porwała nam więcej ofiar niż wszystkie inne epidemie, niedomagania, morderstwa razem wzięte. Spośród 130 ojców pracujących w Chinach, 70 procent padło ofiarą tyfusu plamistego w latach 1908-1931.” Ojciec Rutten pisał dalej, że: „Kiedy doszły do nas wieści, że polski profesor wynalazł szczepionkę przeciwtyfusową o niezwykłej jakoby sile działania, z początku byliśmy bardzo sceptyczni, gdyż tyle już nam proponowano czy sprzedawano „lekarstw” przeciw tyfusowi, lecz wszystkie nieudane. W każdym razie zdecydowaliśmy się wypróbować polską szczepionkę i wyniki okazały się niesamowite dobre. Od 7 lat, kiedy rozpoczęliśmy stosowanie szczepionki Weigla, ani jeden zaszczepiony misjonarz lub też krajowiec nie zmarł wskutek tyfusu plamistego. Wasza polska szczepionka uratowała życie nie tylko misjonarzom, ale tysiącom Chińczyków".

Profesor Weigl zbierał pochwały, włączając w to życzliwe stwierdzenie Charlesa Nicolle, laureata Nagrody Nobla, który odkrył, że wesz jest nośnikiem tyfusu, który pisał: „Walka z tyfusem plamistym nie wyglądała bardzo korzystnie tak długo, aż na widowni wystąpił znakomity badacz polski profesor Rudolf Weigl ze Lwowa... Weigl swoją prawdziwie godną metodą nauczył nas hodować zarazek tyfusu plamistego we wszach... To nie jest jednak jedyna zasługa Weigla. Weigl wynalazł wspaniałą szczepionkę przeciw tyfusowi plamistemu... Wyniki uzyskane szczepieniem metodą Weigla są wspaniałe. Weigl uratował życie tysiącom ludzi. Jest to człowiek, który zasługuje na najwyższe uznanie, jako pierwszorzędna głowa, niezmordowany pracownik, jako fanatyk nauki". (Kryński, 1997)

Niestety, zasłużona nagroda Nobla ominęła Weigla z powodów politycznych i wybuchu II wojny światowej. Tym niemniej wielokrotnie go uhonorowano. W latach międzywojennych Weigl był odznaczony Krzyżem Komandorskim Odrodzenia Polski. Od papieża Piusa XI otrzymał Order św. Grzegorza, od króla Belgów, Alberta, Order Leopolda. Był rzeczywistym członkiem Polskiej Akademii Umiejętności, i wielu zagranicznych Akademii (Monografia, 1994;,Kryński, 1967a,b, 1997). Badania Weigla nad tyfusem były kontynuowane w ciągu następnych dziesięcioleci przez jego współpracowników i studentów, wśród nich przez Annę Herzig-Weigl (Herzig, 1939), drugą żonę R. Weigla, przez Stefana Kryńskiego, Stanisławę Woyciechowską (patrz Kryński, 1987), Henryka Mosinga (Mosing, 1947), Zbigniewa Stuchly i Albinę Kuchta (Monografia, 1994; Kryński, 1967a), lecz obecnie ma to znaczenie głównie historyczne.

HUMANITARNE, HISTORYCZNE I POLITYCZNE ASPEKTY

(1) Okres przed II wojną światową

Większość metod hodowli wszy i produkcji szczepionki Weigla była opracowana przed II wojną światową na Wydziale Biologii UJK we Lwowie w wolnej niepodległej Polsce (patrz Wstęp). Lwów był na wskroś polskim miastem z szeregiem uczelni i szkół wyższych, porównywalnym do Bostonu w USA lub Cambridge w Anglii. Posiadał on bogate zachodnie i międzynarodowe tradycje, tak jak bogate były jego nazwy odmieniane w różnych językach (Leopolis po łacinie, Leopoli po włosku, Lemberg po niemiecku, Leopol po francusku, Lwów po polsku, Lvov lub Lwow po rosyjsku, Lviv lub Lwiw po ukraińsku – odpowiednie rosyjskie i ukraińskie nazwy zależące od transliteracji). Lwów był miastem o 600 letniej polskiej historii i silnych patriotycznych, polskich tradycjach jego mieszkańców. W przededniu II wojny światowej w 1939 roku ludność Lwowa licząca około 350 tys. była raczej jednorodnym stopem z różnymi etnicznymi i religijnymi odcieniami: dominowali (około 70%) katolicy wyznania rzymskiego, około 20% stanowili wyznawcy religii mojżeszowej (zasymilowani i ortodoksyjni Żydzi), pozostałe 10% zaś stanowili chrześcijanie obrządku katolicko-ormiańskiego (Ormianie), grecko-katolickiego (w większości Rusini lub Ukraińcy), luterańskiego (głównie Austriacy lub Niemcy) i inni.

(2) Okres II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu

II wojna światowa rozpoczęła się 1 września 1939 roku i w jej efekcie Lwów był okupowany najpierw przez Sowietów, później przez armię hitlerowską. Jednak Instytut Tyfusowy Weigla był bezpiecznym miejscem dla intelektualistów w latach 1939-1944 podczas obu okupacji. Z drugiej strony w tym okresie lwowskie uczelnie wyższe utraciły (zabici lub deportowani, głównie na Syberię) ponad 40% profesorów, przy czym największe straty w wysokości około 90% poniósł Wydział Medyczny UJK (Albert, 1989 a).

(a) okres sowieckiej okupacji 1939-1941:

Podczas okupacji sowieckiej w latach 1939-1941 Weigl robi wszystko co możliwe, by chronić pracowników Instytutu przed nieludzkimi, systematycznie prowadzonymi okrutnymi wywózkami do sowieckich gułagów na północy (głównie mężczyźni) i do południowej Syberii (kobiety i dzieci, które były aresztowane nocą i skazywane na wygnanie i wywózkę ciężarówkami i pociągami do prymitywnych kołchozów na odludziach Kazachstanu), gdzie śmiertelność sięgała 40% w ciągu roku. Ja także straciłem w ten sposób wielu moich przyjaciół czy kolegów (patrz także Kopański, 1997).

W tym mniej więcej okresie, gdy sowiecka tajna policja (NKWD lub KGB) organizowała swoje pierwsze okrutne deportacje polskiej ludności na Syberię, pierwszy sekretarz Ukraińskiej Partii Komunistycznej – Nikita Chruszczow – odwiedził Weigla w jego instytucie i zaoferował mu tytuł członka Akademii Nauk i kierownictwo Instytutu Naukowego w Moskwie. Weigl grzecznie odrzucił propozycję, co na szczęście nie spowodowało żadnych negatywnych konsekwencji. Zamiast tego Weigl dostał obietnicę przyznania dodatkowych budynków dla swego Instytutu we Lwowie (Nespiak i Ojrzyński, 1994) oraz ochrony czy uwolnienia jego pracowników od deportacji na Syberię.

O szczegółach wizyty Chruszczowa dowiedziałem się od mego ojca, który biegle władał rosyjskim, gdyż w latach przed I wojną światową mieszkał i studiował na ziemiach zaboru rosyjskiego, włączając Warszawę. Mój ojciec – Stefan Szybalski – absolwent Uniwersytetu w Tuluzie (Francja) sprzed I wojny światowej, był proszony przez zaprzyjaźnionego z nim prof. Weigla (który nie znał języka rosyjskiego, podobnie zresztą jak prawie cała ludność Lwowa, włączywszy mnie) o pomoc w kontaktach z wizytującymi Instytut Rosjanami jak też z sowiecką administracją, włączając Chruszczowa i NKWD (nadzorującymi aresztowania i wywózki) podczas pierwszej okupacji sowieckiej Lwowa w latach 1939-1941. Szkoda, że Stefan Szybalski nie zapisał swoich wspomnień z tego czasu, kiedy wielu słynnych rosyjskich profesorów i akademików, spragnionych kontaktu ze światem Zachodu, pielgrzymowało do Instytutu Weigla we Lwowie, do tego zachodnioeuropejskiego miasta tak podobnego do Wiednia, teraz okupowanego przez Rosjan. Pozując na biologa, w płaszczu laboratoryjnym, mój ojciec grał zręcznie rolę tłumacza prof. Weigla. Często po kilku kieliszkach wódki rosyjscy goście nie byli w stanie oprzeć się pokusie opisania siermiężnych warunków i dzielili się swoimi osobistymi opowieściami o przerażających przeżyciach w ZSRR i o stalinowskim terrorze. Jeden z rosyjskich gości upiwszy się, dał następującą charakterystyczną i pomocną radę: „Nigdy nie wstępuj do partii komunistycznej i zanadto nie kradnij”. Wyjaśnił następnie: „Jeżeli nie jesteś członkiem partii, zawsze będą Cię namawiali do wstąpienia, ale jak już wstąpisz i kiedyś po tym Cię z partii wyrzucą, to będziesz skończony. Jeżeli będziesz kradł za dużo, to Cię wywiozą, ale jeżeli nie będziesz kradł w ogóle, to umrzesz z głodu – dlatego pamiętaj, abyś kradł z umiarem, tylko tyle, aby przeżyć!”

Dzięki jego wpływowi, często wspomagany przez mego ojca, Weigl był w stanie pomóc w uwolnieniu i powrocie do Lwowa szeregu Polaków deportowanych na Syberię. Była wśród nich Stefania Skwarczyńska (wówczas docent na UJK, po II wojnie światowej profesor teorii literatury na Uniwersytecie Łódzkim oraz członek PAN), która była wywieziona do Kazachstanu jako żona przedwojennego pułkownika wojska polskiego, w czasie wojny zaś więźnia niemieckiego oflagu. Dzięki pomocy jej oddanego i bliskiego znajomego, profesora UJK Juliusza Kleinera oraz Stefana Weigla, powróciła z Kazachstanu wraz ze swą matką i dwiema małymi córkami (jedna z jej córek – Maria Olszewska – jest obecnie profesorem cytologii i cytochemii na Uniwersytecie Łódzkim, członkiem PAN). Weigl zapewnił Stefanii bezpieczne zatrudnienie w swoim Instytucie. Pracowałem z nią biurko w biurko w latach 1941-43 i dowiedziałem się wiele o głodzie, jakiego doświadczyła ona wraz z matką i córkami podczas nieludzkiej deportacji. Była ona wspaniałą i utalentowaną narratorką, która opisywała mi niesamowite i okrutne przeżycia ze stepów sowieckiego Kazachstanu, setki kilometrów od „cywilizacji” (reprezentowanej przez najbliższą, ale odległą o 400 km stację kolejową).

Moja najbliższa rodzina była także bezpośrednio zagrożona co najmniej dwukrotnie wywiezieniem na Syberię. Nasze „paszporty” były najpierw skonfiskowane przez NKWD, gdzie wbito nam do nich „paragraf 11” oznaczający, iż zmuszeni jesteśmy przenieść się do miejsca odległego o setki mil od najbliższego nawet miasta, co oznaczało bezludną Syberię. Znowu, dzięki pomocy Weigla, mój ojciec zdołał unieważnić ten wyrok, chociaż to samo zdarzyło się ponownie -–lecz tym razem nasz drugi „paragraf 11” dosięgnął nas na dzień przed hitlerowską inwazją na Związek Radziecki.

Armie hitlerowskie zaatakowały wojska sowieckie 22 czerwca 1941 roku i weszły do Lwowa 29 czerwca 1941 roku. Podczas tego ostatniego strasznego tygodnia sowieckiej okupacji przeprowadzono masowe aresztowania i wszystkie więzienia były przepełnione uwięzionymi mieszkańcami Lwowa. Następnie, w środku tego tygodnia Sowieci zapoczątkowali systematyczne, masowe morderstwa uwięzionych. Zaraz po tym, 30 czerwca, kiedy poszliśmy do pierwszego więzienia, próbując pomóc przyjacielowi w poszukiwaniach jego ojca (który był prawnikiem i karmicielem wszy w instytucie Weigla i aresztowano go kilka dni wcześniej), znaleźliśmy w więzieniu ciała – częściowo już rozłożone – ułożone na podłodze celi w stosy od 4 do 10, jedno na drugim. W więzieniach tych sowieccy funkcjonariusze systematycznie wymordowali przed wycofaniem się z miasta około 3500 więźniów (Kopański, 1997).

Podczas kilku następnych dni, przy niezwykle upalnej pogodzie, przeszukiwaliśmy kolejne więzienia i w końcu odnaleźliśmy ciało ojca mego przyjaciela, leżące pośród coraz bardziej lepkiej mazi ofiar tej upiornej sowieckiej czystki etnicznej i ludobójstwa.

(b) okres okupacji niemieckiej (1941-1944)

Podczas hitlerowskiej okupacji Lwowa (1941-1944) zatrudnienie w Instytucie Weigla dawało w jakimś stopniu ochronę przed przypadkowym aresztowaniem i wywiezieniem do hitlerowskich obozów koncentracyjnych. Gestapo unikało kontaktów z osobami, od których mogłyby przypadkowo przenieść się zarażone tyfusem wszy (wiadome było, że przenoszenie wszy było naszym okupacyjnym ryzykiem). Co więcej, wszyscy pracownicy nosili dowód tożsamości (Ausweis) z Oberkommando des Herres (Urząd Dowództwa Armii Niemieckiej), wywierający głębokie wrażenie na kontrolujących Niemcach. Ten „Ausweis” był innym, ratującym życie, wynalazkiem Weigla (częściowo wymyślonym przez mego ojca).

	Fot.1: Grupa kamicieli wszy: od lewej - ppor. Stanisław Babiak ("Blady", dowódca grupy KEDYWu Okręg Lwów AK), Janina Koziołkowska (synowa prof. Weigla), Przemysław Rybka ("Kruk" - wraz z ojcem - astronomem prof. E.Rybką - działający w komórce "Meteo" Oszaru AK - Lwów), Zdzisława Walochówna, Maria Miecznikowska, Wilczyński. Fotografia ze zbioru Władysławy Babiak-Senetowej. Fot.2.Karmiciele wszy. Stoją: ppor. Józef Gąsowski ("Sieć" - dowódca plutonu radiowego AK), Krysakowski, Zbigniew Jakub. Siedzą: dr Lachowicz, Sawarzyn, dr Bolesław Jałowy, dr Kostyniak, Władysław Pisarski. Fotografia ze zbiorów Józefa Gąsowskiego
	Grupa kamicieli wszy i preparatorów: Fot.1: Od lewej - Ewa Górka, pani Jałowowa, Halina Leonhard, Jurek Sochanik, Ewa Strońska, Janina Szymonowiczówna Fot.2. Stoją: ppor. Ewa Strońska, Halina Leonhard, pani Jałowowa, Janina Szymonowiczówna, Ewa Górka Fotografie ze zbiorów Janiny Szybalskiej