Stefan Banach urodził się 30 marca 1892 roku w Krakowie. Bliższych szczegółów o jego rodzicach brak. Wiadomo jedynie, że pochodził z rodziny góralskiej i że dzieciństwo miał bardzo ciężkie. Już od piętnastego roku życia Banach musiał utrzymywać się z korepetycji.

Początkowo studiował matematykę jako samouk. Przez krótki czas uczęszczał na Uniwersytet Jagielloński, a następnie wstąpił na Politechnikę Lwowską. Studia na Politechnice przerwał wybuch I wojny światowej. Banach wrócił do Krakowa. Nie przestał interesować się matematyką, nie odbywał jednak w tym czasie regularnych studiów; poznawał matematykę z książek i z rozmów z matematykami O. Nikodymem i W. Wilkoszem (późniejszymi profesorami).

A oto jak opisuje Steinhaus swe pierwsze spotkanie z Banachem: 
"Idąc letnim wieczorem r. 1916 wzdłuż plant krakowskich, usłyszałem rozmowę, a raczej tylko kilka słów; wyrazy "całka Lebesgue'a" były tak nieoczekiwane, że zbliżyłem się do ławki i zapoznałem się z dyskutantami; to Stefan Banach i Otton Nikodym rozmawiali o matematyce".
Tak odbyło się "odkrycie" Banacha. Steinhaus uważał je za swoje największe odkrycie matematyczne.

To spotkanie Steinhausa z Banachem miało niemal natychmiastowe konsekwencje naukowe: Steinhaus zakomunikował Banachowi pewne zagadnienie, nad którym od dłuższego czasu pracował, a w parę dni później - ku zdziwieniu Steinhausa - Banach przyszedł z gotowym rozwiązaniem. Tak powstała pierwsza publikacja Banacha, ogłoszona w "Biuletynie Akademii Krakowskiej" wspólnie ze Steinhausem.

Ten efektowny start zwrócił uwagę innych matematyków polskich na Banacha (co też było niemałą zasługą Steinhausa). W 1920 roku profesor Antoni Łomnicki przyjął Banacha na swego asystenta na Politechnice Lwowskiej, mimo że Banach nie miał ukończonych studiów. Od tego momentu zaczęła się błyskawiczna kariera naukowa Banacha. W tymże roku Banach przedstawia tezę doktorską Uniwersytetowi Jana Kazimierza (ogłoszoną w trzecim tomie "Fundamenta Mathematicae" pt. Sur les operations dans les ensembles abstraits et leur application aux equations integrales). W 1922 roku Banach się habilituje i w tymże roku zostaje profesorem Uniwersytetu; w dwa lata później - członkiem korespondentem Akademii Umiejętności.

Jako profesor Uniwersytetu we Lwowie, Banach rozwija - obok dużej aktywności dydaktycznej - wielką działalność naukowo-badawczą. Staje się wkrótce największym autorytetem w analizie funkcjonalnej, której jest jednym z twórców. Dokoła niego koncentruje się plejada młodych talentów; wyrasta - pod kierownictwem Steinhausa - nowa, Lwowska Szkoła Matematyczna, która wkrótce, bo już w 1929 roku, zaczyna wydawać własny organ, poswięcony analizie funkcjonalnej - są to " Studia Mathematica".

W 1932 roku ukazuje się w druku słynne dzieło Banacha Theorie des operations lineaires jako pierwszy tom nowego wydawnictwa "Monografie Matematyczne", którego Banach był jednym z założycieli.

Dzieło to przyczynia się w dużym stopniu do spopularyzowania osiągnięć Banacha wsród ogółu matematyków i do rozwoju analizy funkcjonalnej. O zainteresowaniu świata matematycznego osobą Banacha świadczy między innymi fakt powierzenia mu jednego z odczytów plenarnych na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo w 1936 r.

O uznaniu zasług Banacha w kraju świadczy też i to, że Banach był kilkakrotnie laureatem nagród naukowych, a w 1939 roku zostaje wybrany na prezesa Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Lata wojny spędza we Lwowie.

W latach 1940 i 1941 jest dziekanem na Uniwersytecie. W ciężkich latach okupacji niemieckiej, aby ratować swe życie, jest karmicielem wszy w Instytucie profesora Weigla, w którym preparowane były szczepionki antytyfusowe (z których wiele potajemnie przedostawało się w ręce Armii Krajowej).

Profesor Rudolf Weigl pomógł ochronić wielu usuniętych z pracy profesorów uniwersytetu i ich współpracowników, zatrudniając ich jako karmicieli wszy. Takie zatrudnienie uprawniało do specjalnych racji żywnościowych i - chociaż częściowo - ubezpieczało przed aresztowaniami, wywózką i/lub śmiercią pod okupacją hitlerowską. Niektóre aspekty zatrudnienia w Instytucie Weigla miały wiele wspólnego z filmem Spielberga „Lista Schindlera”.

Od czasu, gdy karmienie wszy przez karmicieli zajmowało tylko godzinę dziennie i gdy uczelnie (z wyjątkiem Politechniki przemianowanej przez Niemców na „Technische Fachkurse”) były zamknięte przez hitlerowców, karmiciele w pozostałym czasie mogli organizować podziemne kursy uniwersyteckiei inną działalność patriotyczną. Na przykład ja, jako kierownik hodowli wszy, opiekowałem się grupą karmicieli składającą się w większości z matematyków słynnej Lwowskiej Szkoły Matematycznej, włączając światowej sławy profesora Stefana Banacha i innych: Jerzego Albrychta, Feliksa Barańskiego, Bronisława Knastera, Władysława Orlicza a także innych naukowców, jak: Tadeusz Baranowski (biochemik), Ludwik Fleck (bakteriolog), Seweryn Krzemieniewski i jego żona Helena (oboje słynni bakteriolodzy) oraz Stanisław Kulczyński (botanik i rektor UJK), Stefan Krukowski (archeolog). Słynny artysta-muzyk Stanisław Skrowaczewski (z którym uczęszczałem w latach 1929-1940 na lekcje fortepianu u Florentyny Listowskiej) był także karmicielem wszy. Został on kompozytorem i słynnym dyrygentem Orkiestry Symfonicznej w Minneapolis. Spotykałem go wielokrotnie podczas jego koncertów w Madison, w stanie Wisconsin, w latach 60 i 70-tych.

Lwowska Szkoła Matematyczna była także znana jako „Szkocka” – nie z powodu jakichś bezpośrednich związków ze Szkocją, lecz od nazwy „Kawiarni Szkockiej”, gdzie lwowscy matematycy zwykli spotykać się i rozwiązywać swe teorie na papierowych serwetkach lub bezpośrednio na blatach stolików. Pierwszy język komputerowy (notacja „polska” lub „odwrócona polska” używana przez firmę Hewlett Packard) był także stworzony przez tę grupę. Było to bardzo stymulujące intelektualnie, lecz jakże w gruncie rzeczy surrealistyczne: słuchać ich długich dyskusji o granicach matematycznych, elementach teorii topologii i przestrzeni (teraz znanych jako "przestrzenie Banacha") i teorii liczb – podczas karmienia wszy.

Ja z kolei musiałem pilnować, by w ferworze ich dyskusji nie nastąpiło przekarmienie wszy przez czas dłuższy niż 45 minut, ponieważ wszy laboratoryjne utraciły swój naturalny instynkt przerwania konsumpcji ze zgubnym dla siebie skutkiem, ponieważ ich jelita zaczynały pękać od nadmiaru krwi.

Lwowska szkoła matematyczna zawdzięcza swe znaczenie głównie profesorom Uniwersytetu oraz Politechniki - Stefanowi Banachowi, Hugonowi Steinhausowi, Stanisławowi Mazurowi, Kazimierzowi Bartlowi, Antoniemu Łomnickiemu, Włodzimierzowi Stożkowi i kilku innym. Ośrodek lwowski był przede wszystkim znany z fundamentalnych prac w dziedzinie analizy funkcjonalnej, przy czym w kręgu głównego jej twórcy, prof. Banacha, skupiło się grono badaczy, którzy założyli znane pismo fachowe „Studia Mathematica", rozpowszechnione także i obecnie poza granicami Polski.

Prof. Stefan Banach (1892-1945), prawdziwy geniusz matematyczny, opracował zasadnicze pojęcia i twierdzenia analizy funkcjonalnej, a terminy takie, jak przestrzeń Banacha znane są każdemu matematykowi w świecie. Wypracowane przez Banacha metody oraz odkrycia jego najbliższych współpracowników - Stanisława Mazura, Władysława Orlicza i Juliana Schaudera, wywarły istotny wpływ na każdą niemal gałąź współczesnej matematyki, a także fizyki teoretycznej. Banach, nie mający ukończonych studiów wyższych, odkryty został dla nauki przez prof. Steinhausa. Bawił on pod koniec I wojny światowej w Krakowie. W czasie spaceru po Plantach podsłuchał uczonej dysputy matematycznej Banacha z późniejszym profesorem Ottonem Nikliborcem i pozyskał go dla środowiska lwowskiego. W roku 1920 Banach złożył pracę doktorską, a dwa lata później został mianowany profesorem uniwersytetu. W ciągu swej 18-letniej kariery naukowej opublikował 58 prac o podstawowym znaczeniu.

Indywidualność Banacha wyrażała się również w swoistych metodach poszukiwań twórczych i przyjacielskiej współpracy. Lubił pracować w gronie przyjaciół-matematyków w kawiarnianej atmosferze, przy czym gwar i muzyka nie przeszkadzały mu w koncentracji myśli. Przesiadywał godzinami w słynnej kawiarni Szkockiej, zapisując blat stolika dowodami twierdzeń. Ażeby uniknąć strat, spowodowanych interwencją porządkową kelnerów wycierających zapisy, zakupił Banach potężny zeszyt, w którym były odtąd notowane problemy wymagające rozwiązania, z podaniem przy każdym nazwiska autora i daty. Na odwrocie karty pozostawiano miejsce na ewentualny opis rozwiązania. „Księga Szkocka" stała do dyspozycji każdego matematyka, który o nią poprosił płatniczego, a dla zachęty za rozwiązanie niektórych problemów przewidywane były nagrody, czasem dość dziwne, np. żywa gęś.

Legendarna „Księga Szkocka" o dużej wartości naukowej i historyczno-emocjonalnej przetrwała wojenne burze i obecnie stanowi własność Międzynarodowego Centrum Matematycznego im. S. Banacha w Warszawie. Po wojnie Księga była nadal prowadzona przez matematyków wrocławskich w latach 1946-58. Przedstawiona na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Edynburgu w 1958 r. wywołała zrozumiałą sensację wśród Szkotów, nie orientujących się, że jej związek ze Szkocją jest zupełnie specyficzny.

W czasie wojny Banach pozostał we Lwowie, pracując zarówno naukowo, jak i społecznie. Po wkroczeniu do miasta Niemców, narażony na prześladowania, został karmicielem wszy w Instytucie Bakteriologicznym swego kolegi uniwersyteckiego, prof. Rudolfa Weigla, twórcy szczepionki przeciwtyfusowej. Wyniszczony ciężkimi warunkami wojennymi, doczekał się klęski hitlerowców, lecz nie mógł już włączyć się czynnie do odbudowy życia naukowego, zmarł bowiem w sierpniu 1945 r.

Po tzw. "wyzwoleniu Lwowa przez armię radziecką" (patrz stosowny w tym miejscu artykuł z Wikipedii: Wysiedlenie Polaków ze Lwowa) Banach powraca do swych czynności na Uniwersytecie i utrzymuje żywe kontakty z matematykami radzieckimi, którzy mu okazują liczne dowody serdecznej przyjaźni. Niestety, w styczniu 1945 r. zapada na śmiertelną chorobę - raka płuc. Śmierć Stefana Banacha, najznakomitszego polskiego matematyka, nastąpiła 31 sierpnia 1945 roku, w mieszkaniu państwa Riedlów.

Jego pogrzeb, w którym wzięły udział tłumy mieszkańców Lwowa, był wielką manifestacją polskiego środowiska naukowego, które jeszcze pozostało we Lwowie. Na cmentarzu Łyczakowskim żegnało go 16 mówców.

Pochowano Banacha w grobowcu lwowskich kupców Riedlów, u których w ostatnim okresie życia mieszkał (w kamienicy przy ul. Dwernickiego L. 17). Grobowiec ten znajduje się bezpośrednio obok grobu Marii Konopnickiej, nietrudno go więc odnaleźć.

 

	Publikacje Stefana Banacha

Ogólna lista publikacji Stefana Banacha obejmuje 58 pozycji, z tego 6 pośmiertnych. Nie tu jest miejsce na szczegółowe omawianie wyników Banacha i ich matematycznej wartości. Czytelnik znajdzie najbardziej kompetentną analizę twórczości naukowej Banacha w zeszycie "Colloquium Mathematicum" tom 1 z 1948 roku, poświęconym jego pamięci (pracę Steinhausa, Orlicza i Marczewskiego), oraz w przemówieniach na uroczystości ku czci Banacha, inaugurującej konferencję z analizy funkcjonalnej we wrześniu 1960 roku (przemówienie Mazura i znakomitych gości zagranicznych: Sobolewa ze Związku Radzieckiego, M. H. Stone'a ze Stanow Zjednoczonych i B. Szokefalvi-Nagy'a z Węgier). Wreszcie Dzieła zbiorowe Banacha, wydane przez Instytut Matematyczny PAN, których pierwszy tom ukazał się w 1967 roku, zaopatrzone są w szczegółowe komentarze naszych specjalistów.

Tu pragnę podkreślić, że choć analiza funkcjonalna była główną domeną działalności naukowej Banacha, i wyniki jego w tym zakresie przyniosły mu światową sławę, to Banach również w innych działach matematyki położył duże zasługi. Do tych działów należą między innymi teoria funkcji rzeczywistych, teoria szeregów ortogonalnych, opisowa teoria mnogości.

Jeden z najbardziej sensacyjnych wyników z teorii mnogości znaleziony był przez Banacha wspólnie z Tarskim i opublikowany w pracy "Sur la decomposition des ensembles de parties respectivement congruentes". Osobiście szczycę się tym, że wraz z Banachem, z którym blisko się przyjaźniłem, byłem autorem pracy o rozwiązaniu tzw. "ogólnego zagadnienia miary", dając impuls do dalszych badań wielu autorom.

Wśród innych wspólnych prac jest wiele takich, które Banach napisał ze swymi uczniami (zwłaszcza z S.Mazurem). Było to rezultatem stylu pracy Banacha: wiele wyników powstawało w dyskusji z uczniami i współpracownikami, częstokroć przy czarnej kawie, w restauracji lub kawiarni (w szczególności w czasie słynnych biesiad w Kawiarni Szkockiej)

Steinhaus w taki sposób charakteryzuje sylwetkę Banacha: 
"Myliłby się, kto wyobrażał sobie Banacha jako marzyciela, abnegata, apostoła czy ascetę. Był to realista, który nawet fizycznie nie przypominał kandydatów na świętych lub choćby tylko na świętoszków. Nie wiem, czy jeszcze istnieje, ale na pewno istniał jeszcze przed wojną ideał polskiego uczonego, utworzony nie tyle z obserwacji prawdziwych uczonych, co z potrzeb duchowych tej epoki, której wyrazicielem był Stefan Żeromski. Taki uczony miał z daleka od uciech światowych pracować dla nie bardzo określonego "społeczeństwa", przy czym bezskuteczność tej pracy z góry mu wybaczano, nie dbając o to, ąle w innych krajach mierzono uczonych nie wielkością wyrzeczeń osobistych, lecz tym, co dali trwałego nauce. Inteligencja polska stała jeszcze miedzy dwiema wojnami pod sugestią tego cierpiętniczego ideału, ale Banach nigdy jej nie podlegał. Był zdrowy i silny, był realistą aż do cynizmu, ale dał nauce polskiej, a w szczególności matematyce polskiej, więcej niż ktokolwiek inny. Nikt bardziej niż on nie przyczynił się do rozwiania szkodliwego mniemania, że we współzawodnictwie naukowym można brak geniuszu (a choćby tylko brak talentu) zastąpić innymi zaletami, które zresztą mają tę właściwość, że trudno je stwierdzić. Banach zdawał sobie sprawę ze swojej wartości i z tego, jakie wartości stwarza. Akcentował swoje pochodzenie góralskie i miał dosyć lekceważący stosunek do typu ogólnie wykształconego inteligenta bez teki.
Jego najważniejszą zasługą jest przełamanie raz na zawsze i zniszczenie do reszty kompleksu polegającego na poczuciu niższości Polaków w naukach ścisłych, maskującego się wywyższaniem jednostek miernych. Banach temu kompleksowi nigdy nie podlegał - łączył w sobie iskrę geniuszu z jakimś zadziwiającym imperatywem wewnętrznym, który mu mówił bezustannie słowami poety «Jest tylko jedno: żarliwa gloria rzemiosła» * - a matematycy wiedzą dobrze, że ich rzemiosło polega na tej samej tajemnicy, co rzemiosło poetów..."

W książce Ewy i Adama Hollanków i I zobaczyć miasto Lwów ... jest następujący fragment wspomnień sławnego konstruktora samolotów, Stanisława Makowieckiego (w swoim czasie studenta Politechniki Lwowskiej) o Stefanie Banachu:
[...] Wśród oryginalnych postaci lwowskich, które często dochodziły do znaczenia, a nawet sławy, nie może zabraknąć docenta Banacha. Poznałem go, gdy zacząłem chodzić na jego wykłady z matematyki. Poniechałem tego jednak po pewnym czasie, gdyż w lesie cyfr i symboli ja i większość kolegów zgubiliśmy się definitywnie.
Doc. Banach był dość wysokim, szczupłym, młodym człowiekiem, który w swym granatowym ubraniu, zapiętym na dwa rzędy guzików, przypominał attache ambasady. Gdy zajął się jakimś tematem matematycznym, gonił szybko naprzód, nie przejmując się słuchaczami, którzy nieraz nie mogli za nim nadążyć. Jakby dla rekompensaty za życie wśród cyfr docent Banach lubił się bawić, czego początkowo nie domyślaliśmy się. W owych czasach nie było dużo dancingów we Lwowie i bawiono się na urządzanych od czasu do czasu,a zwłaszcza w karnawale - prywatnych balach. Młodzi ludzie, elegancko się prezentujący i dobrze tańczący, byli na nich pożądanymi gośćmi.
Na wykłady matematyki o ósmej rano wyznaczano często sale geometrii wykreślnej. Zauważyliśmy ze zdziwieniem, że docent Banach przychodził w pewne dni ubrany we frak, który zresztą doskonale na nim leżał, dając mu sylwetkę młodego dyplomaty na przyjęciu dworskim. Przypuszczalnie - snuliśmy domysły - ma przemawiać na jakichś obchodach u rektora, albo może w województwie. W każdym razie obraz docenta błyskającego lakierkami, zamiatającego pył kredowy fruwającymi za każdym razem połami fraka, świecącego białym gorsem na tle czarnej tablicy, na której rozwijał swoje nie kończące się się łańcuchy cyfr, był co najmniej oryginalny. Wnet zauważyliśmy, że docent nie bywa ani uczesany, ani ogolony. Raz usiadł przy stole i podparł się ręką. Na sali zaległa cisza. Nie ruszać się - radzili szeptem koledzy - bo zaraz zacznie wypisywać nowe równania. Tak dosiedzieliśmy do końca godziny. Zbierając książki i zeszyty, koledzy trącali się łokciami i dławili śmiech, aby śpiącego nie obudzić.
Po ostatnim mazurze docent spieszył na pierwszy wykład...

Na fotografii z lewej (Lwów, 1930).
Siedzą z lewej: prof. H.Steinhaus, prof. E.Zermelo, prof. S.Mazurkiewicz,
stoją: K.Kuratowski, B.Knaster, S.Banach, W. Stożek, E.Żyliński, S.Ruziewicz

Na fotografii z prawej: Zjazd Kół Matematyczno-Fizycznych (Lwów 1930)
1. L.Chwistek, 2 - S.Banach, 3 - S.Loria, 4 - K.Kuratowski, 5 - S.Kaczmarz, 6 - J.P.Schauder, 7 - M.Stark, 8 - K.Borsuk,
9 - E.Marczewski, 10 - S.Ulam, 11 - A.Zawadzki, 12 - E.Otto, 13 - W.Zonn, 14 - M.Puchalik, 15 - K.Szpunar

Wymieniłem już poprzednio nazwiska najwybitniejszych współpracowników Banacha i Steinhausa. Dodajmy tu nazwiska: docenta Stefana Kaczmarza, współautora wraz ze Steinhausem monografii o szeregach ortogonalnych, Marka Kaca, wówczas ucznia Steinhausa, późniejszego szeroko znanego profesora uniwersytetów amerykańskich. Bliskim i bardzo zasłużonym współpracownikiem Banacha był docent H. Auerbach, członek redakcji "Studiów". Szczególną pozycję w owym zespole matematyków lwowskich zajmował Stanisław Ulam, obdarzony wielkim talentem i niezwykłą błyskotliwością (zasłynął on w Ameryce w czasie wojny i po wojnie ze swych prac w dziedzinie badan atomowych).

Ulam był, i jest, tak bardzo wszechstronny, że trudno go zakwalifikować do jednej tylko dziedziny matematyki. Był moim uczniem od chwili wstąpienia na Wydział Ogólny Politechniki Lwowskiej w roku 1928 aż do jej ukończenia ze stopniem doktora matematyki. Jego praca doktorska z teorii mnogości (związana z pewnym dość podstawowym wynikiem z teorii miary, znalezionym przez Banacha wspólnie ze mną) zwróciła uwagę świata naukowego na tego młodego naukowca. Dzięki dużej chłonności i komunikatywności blisko współpracował z innymi profesorami lwowskimi, jak Banach, Steinhaus, Rubinowicz, rowniez z Borsukiem i wielu innymi (a później- w Ameryce - z genialnym von Neumannem). Zatrzymałem się nieco dłużej nad sylwetką naukową Ulama, bo był bardzo typowym przedstawicielem środowiska lwowskiego. Środowisko to Ulam doskonale opisał w artykule "Wspomnienia z Kawiarni Szkockiej".

Tytuł tego artykułu wymaga komentarzy. Zarówno w środowisku matematycznym warszawskim, jak i lwowskim życie kawiarniane odgrywało dużą rolę. Szczególnie Banach znany był z tego, że znaczną część dnia spędzał w kawiarni. W otoczeniu swych współpracowników i młodych adeptów potrafił godzinami dyskutować i analizować nowe problemy, w większej części przez niego stawiane. Stolik kawiarniany stał się - obok zakładów uniwersyteckich i posiedzeń Towarzystwa Matematycznego - miejscem inspiracji myśli matematycznej).

Jak pisze w swych wspomnieniach Ulam, 
"...tego typu. sesje [kawiarniane] z Banachem, a częściej z Banachem i Mazurem, uczyniły atmosferę lwowską czymś jedynym w swoim rodzaju. Tak intymna współpraca była prawdopodobnie czymś zupełnie nowym w życiu matematycznym, a przynajmniej w takiej skali i w takiej intensywności... W naszych matematycznych rozmowach częstokroć cała dyskusja składała się z kilku słów rzuconych w ciągu długich okresów rozmyślania, w czasie których tylko piliśmy kawę i nieprzytomnie patrzyliśmy na siebie. Tak wytworzony nawyk wytrwałości i koncentracji, trwającej czasami godzinami, stał się dla nas jednym z najistotniejszych elementów prawdziwej pracy matematycznej".