Gabriel Brzęk (1908-2002)- profesor zwyczajny dr hab., dr h.c. Akademii Rolniczej i Akademii Medycznej w Lublinie. Nestor polskiej zoologii, współtwórca lubelskiego Wydziału Farmaceutycznego, wybitny naukowiec i pedagog, wspaniały wychowawca znanych zarówno w kraju jak i w świecie naukowców oraz rzesz studentów, wielki i prawy człowiek, erudyta i patriota.
Był autorem wielu prac z dziedziny hydrobiologii i historii nauk przyrodniczych w Polsce. Wielkie uznanie przyniosła Profesorowi książka Złoty wiek ornitologii polskiej, a także cykl prac poświęconych wybitnym zoologom polskim. Są to obszerne monografie: Krzysztof Kluk, Benedykt Dybowski, Henryk Raabe, Józef Nusbaum-Hilarowicz. Spod pióra Profesora wyszła także Historia zoologii we Lwowie i w Wilnie, wydane w 1995 r. przez Lubelskie Towarzystwo Naukowe: O dwu zgaszonych w 1939 roku ogniskach polskiej zoologii.

Ojcem Włodzimierza Dzieduszyckiego był Józef Kalasanty Dzieduszycki (1772-1847), wielki patriota i wielbiciel Kościuszki, który na apel Naczelnika jako ochotnik wstąpił w r. 1794 w szeregi insurekcji, rozpoczynając swą karierę wojskową od prostego żołnierza-artylerzysty. W napoleońskiej kampanii doszedł do stopnia kapitana sztabowego wojsk galicyjsko-francuskich, fundując dla całej swej kompanii pełne umundurowanie. W roku 1813 podczas wojny z Rosją był adiutantem sztabu dywizji generała Sokolnickiego. Powróciwszy z wojen w roku 1815 do swych rozległych dóbr rozsianych na terenie wszystkich trzech zaborów dawnej Rzeczypospolitej - administrował nimi w sposób postępowy, oddając się równocześnie pracy obywatelskiej, a także i naukowej w dziedzinie historii i bibliografii. Mieszkał i działał głównie w Galicji, gdzie w roku 1842 był jednym z założycieli pierwszej Kasy Oszczędnościowej we Lwowie, a w roku 1845 przyczynił się do powstania Krajowego Towarzystwa Gospodarczego. W jednym ze swych pałaców, w Poturzycy, założył z wielkim znawstwem bibliotekę naukową, bogatą w cenne starodruki, rękopisy, pergaminy i zbiory ikonograficzne, którą syn Włodzimierz przeniósł w r. 1857 wraz ze swymi zbiorami przyrodniczymi do Lwowa. W Poturzycy zgromadził on podobno także kolekcję okazów przyrodniczych, a zwłaszcza zbiór minerałów, zakupionych od profesora Uniwersytetu Krakowskiego Ludwika Zejsznera. Znany był też z ofiarności na rzecz ubogiej kształcącej się młodzieży. Za szczodre finansowanie twórczości naukowej w krakowskim i lwowskim ośrodki Krakowskie Towarzystwo Naukowe uhonorowało go swym członkostwem¹ Józef Kalasanty Dzieduszycki był "panem" na odziedziczonej po przodkach Poturzycy w powiecie sokalskim Tamawatce na Zamojszczyźnie i zakupionym w 1817 r. Jaryszowie na Podolu rosyjskim, wszystkie trzy klucze z "przyległościami" czyli wsiami i folwarkami, a przez małżeństwo w roku 1818 z hrabianką Pauliną Działyńską (1795-1856) z Wielkopolski otrzymał też w posagu Wiry i Konarzewo w Poznańskiem, a Ryczów w Wadowickiem pod Krakowem. Hrabia Józef dobrze na wzór zachodni gospodarując, dokupił jeszcze szereg majątków w obwodach: żółkiewskim, przemyskim i rzeszowskim a po zmarłej w roku 1847 siostrze Magdalenie Morskiej odziedziczył klucz zarzecki w powiecie jarosławskim i Próchnik w przemyskim. Słowem, stał się jednym z największych magnatów, mając swe dobra rozsiane na terenie wszystkich trzech zaborów.

Młody chłopiec zaczął składać w małej szafeczce dziecinnego pokoju przyniesione ze spaceru ślimaki, chrząszcze, łapane kapelusikiem motyle, kwiatki i rośliny przy drodze zbierane a chowając się we Lwowie, znosił te przedmioty z Pohulanki, Zofijówki, Cetnerówki, Żelaznej Wody i.t.d., a najzacniejsi i światli rodzice, kochający gorąco chłopca i krajowe rzeczy i krajową przyrodę, i wszystko, co rodzinne, wprowadzali pomału syna w otwartą otaczającą go naturę i przyzwyczajali do patrzenia i wpatrywania się w ten świat otaczającej go przyrody i ułatwili mu to jego zbieranie, a i matka sama pomagała i uczyła oczyszczać zebrane ślimaki, nazywać je, porównywać, w czym jej przez nią samą zebrany znaczny zbiór muszli różnych krajów dopomagał, [...j uczyła dalej i pomagała rośliny zbierać i zasuszać, a ojciec, znany swego czasu bibliograf polski, rośliny w starych zielnikach, jak Marcin z Urzędowa, Syreniusz, wyszukiwać i oglądać pozwalał. Wybierani przez rodziców nauczyciele kierowali i rozwijali budzące się w chłopcu zamiłowanie do ojczystej przyrody. Zamiłowanie to z latami wzrastało, i do szerszego zbierania pobudzało... ²

Z dziecinnych lat pamiętam młodzieńca smukłego, bladego, bardzo nieśmiałego -a tę nieśmiałość, której całkowicie nigdy nie zwalczył -pomnażała niemoc wymowy, silne jąkanie się. Nie wróżono mu wielkich zdolności - lękano się o jego życie³.

Obok rodziców wielki wpływ na kształtowanie się patriotyczno-społecznej sylwetki Włodzimierza wywierali: siostra i brat jego matki. Ciotka Klaudyna z Działyńskich Potocka (1802-1836) z Kórnika była znaną działaczką patriotyczną na terenie Wielkopolski. Ścigana przez rząd pruski za akcję charytatywną na rzecz powstania listopadowego, zanim wyjechała na emigrację, aby w Genewie swe życie zakończyć, znalazła tymczasowe schronienie we Lwowie i Poturzycy u swojej siostry Pauliny, z którą wspólnie uczyły Włodysia historii kraju rodzinnego i zaszczepiały w nim zasady patriotyzmu⁴.

Szczególny wpływ na Włodzimierza wywierał częsty gość w ich domu, wuj Tytus Działyński (1796-1861), gorący patriota wielkopolski, bibliofil i kolekcjoner, założyciel Biblioteki Kórnickiej i muzeum "pomników przeszłości Ojczyzny", wydawca źródeł historycznych i mecenas sztuki. Za udział w powstaniu listopadowym, w którym awansował do rangi kapitana i funkcji adiutanta naczelnego wodza Skrzyneckiego, rząd pruski obłożył jego dobra sekwestrem, a zbiory jego w zamku kórnickim opieczętował. Równocześnie rząd rosyjski skazał tego patriotę na karę śmierci. Początkowo ukrywał się w Wielkopolsce, później przeniósł się do zaboru austriackiego, mieszkając w Krakowie, a następnie w rezydencji Dzieduszvckich w Zarzeczu pod Jarosławiem i pobliskich Oleszycach. Kilka lat przed oficjalnym uwłaszczeniem chłopów zniósł w wioskach należących do klucza oleszyckiego pańszczyznę. W Zarzeczu i Oleszycach spotykał się niemal na co dzień z kilkunastoletnim Włodzimierzem, dla którego wuj Tytus stał się wzorem do naśladowania⁵.

O ile matce przypisać należy obudzenie zainteresowań przyrodniczych Włodzimierza, o tyle naukowe podstawy przyrodoznawstwa wpoili w niego w kilka lat później wybitni nauczyciele. Pierwszym z nich był Wincenty Pol, późniejszy autor Pieśni o ziemi naszej (1843), który na lekcjach domowych, wycieczkach i na prywatnych kompletach dał młodzieńcowi geograficzno-krajoznawczą podstawę do naukowego traktowania zjawisk przyrodniczych w poszczególnych rejonach kraju. Wykształcił on również poczucie więzi między przyrodą a człowiekiem, zachęcał do założenia w przyszłości "muzeum natury" we Lwowie. Pol, marząc o katedrze geografii, osiadł we Lwowie i założył prywatny komplet młodych patriotów z wykładami o krajoznawstwie i fizjografii kraju. Dzieduszycki uczęszczał na te wykłady i sporządzał z nich notatki, które do roku 1939 pozostawały w bibliotece Muzeum.

Drugim nauczycielem przyrody był z zawodu prawnik, a z zamiłowania wybitny florysta, badacz mchów, porostów oraz geografii roślin, profesor botaniki Uniwersytetu Lwowskiego, Jacek Łobarzewski. Chociaż uczeń jego botanikiem nie został, to jednak zebrał sobie zielnik i nauczył się od swego mistrza oceniać związek między światem roślinnym a zwierzęcym oraz rozumieć biologię i znaczenie lasu. Trzecim wreszcie nauczycielem, który dorastającemu młodzieńcowi dał gruntowne podstawy ornitologii był wytrawny ornitolog terenowy i preparator Ernest Schauer. Zapewne i wcześniejsi nauczyciele domowi Włodzimierza: Franciszek Kleczkowski, August Bielowski, prof. Franciszek Stroński, aczkolwiek humaniści, nie hamowali rozwoju jego zainteresowań przyrodniczych, skoro w towarzystwie właśnie Kleczkowskiego 15-letni młodzieniec odbył w r. 1840 kilkumiesięczną, podróż do Getyngi i Paryża dla nabrania ogłady towarzyskiej i uzupełnienia wiedzy oraz poznania obcokrajowych zbiorów przyrodniczych. Włodzimierz Dzieduszycki wysoko cenił swego nauczyciela, toteż gdy około dziesięcioletnia edukacja została skończona i dwudziestodwuletni uczeń objął po śmierci ojca zarząd majątków, nadał Kleczkowskiemu w dożywocie dwie duże wsie, Skomory i Walewki w Sokalskiem⁶.

Zaszczepione umiejętnie przez rodziców i nauczyciela umiłowanie przyrody ojczystej, przeradzało się następnie w rzetelne studia osobiste nad przyrodą kraju i szlachetne mecenasostwo na rzecz nauk przyrodniczych, skojarzone z pragnieniem przysłużenia się nauce polskiej.

Zarządzanie milionową fortuną, zawartą w rozległych dobrach ziemskich i lasach, nie tylko w Galicji, ale także w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Poznańskim, zmuszały go do częstej zmiany miejsca zamieszkania. Dzieciństwo spędzał głównie przy rodzicach we Lwowie i Zarzeczu. Od roku 1840 zamieszkiwał głównie w Poturzycy, oddalonej około 80 km w kierunku północnym od Lwowa, od roku 1847, tj. po śmierci ojca, znów we Lwowie. Ożeniwszy się z hrabianką Alfonsyną Miączyńską herbu Suchekomnaty, przez dłuższy okres zamieszkiwał w majątku swej żony w Pieniakach w powiecie brodzkim, leżącym w odległości około 70 km na północny wschód od Lwowa, wśród jarów i żyznych czarnoziemów Podola. Od roku 1868 administracja dóbr Dzieduszyckich powierzana była coraz te śmielej hojnie opłacanym urzędnikom, a sam właściciel coraz to więcej, zwłaszcza w zimie, przebywał we Lwowie, z którym wiązały go głównie sprawy naukowe i społeczne. Jak miałem możność stwierdzić to naocznie, magnat ten zajmował trzypokojowe mieszkanie na parterze pałacyku przy ul. Kurkowej 15, a w Muzeum przy ul. Teatralnej 18 miał na parterze skromny pokoik, wsparty na środku żelaznym, w kwiaty ozdobionym słupem, w obawie przed zawaleniem się sufitu. Jak wynika z zachowanej w lwowskich archiwach korespondencji, w mieszkaniu tym i gabinecie koncentrowało się nie tylko intensywne życie naukowe hrabiego. Pokoje te były także ważnym ośrodkiem życia kulturalnego społeczno-politycznego i patriotycznego ówczesnej Galicji. Wnikając w tajniki tej korespondencji aż trudno uwierzyć, że ten nieprzeciętnie bogaty i cieszący się powszechną czcią i szacunkiem człowiek był aż do przesady skromnym w swych potrzebach i zewnętrznych formach życia. Hojnie rozsiewając pieniądze na cele naukowe, na zakup szaf i zbiorów, na wydawanie dzieł naukowych i podręczników szkolnych, na stypendia i doraźne zasiłki dla młodych naukowców i artystów, na popieranie folkloru ludu polskiego i ukraińskiego, ukrywał dyskretnie te fakty, nie roszcząc sobie żadnych tytułów do wdzięczności.

Ostatnie dwadzieścia kilka lat życia Włodzimierza Dzieduszyckiego wypełniała praca naukowa, głównie w dziedzinie ornitologii, zabiegi nad wzbogacaniem i systematyczne -taksonomiczny m opracowywaniem zbiorów, praca społeczna wyrażająca się w organizowaniu różnego rodzaju wystaw, trosce o rozwój oświaty ludu oraz szkolnictwa. Życia towarzyskiego, w rozumieniu swojej sfery, nie lubił. Wielką przyjemność natomiast znajdował w polowaniu, gdyż dawało mu ono sposobność do poznawania życia zwierząt. Lubił również pracę społeczną na niższym szczeblu jak organizowanie wystaw, zjazdów, patronowanie różnym instytucjom i kółkom gospodarczym, nie znosił natomiast wyższych godności o charakterze polityczno-społecznym, wymagających reprezentacji, przemówień itd. Przykładem tego fakt, że w roku 1876 przyjął wybór na marszałka Sejmu Galicyjskiego, lecz pod warunkiem, że tylko na okres przejściowy jednego roku i na tym swój udział w polityce zakończył. Również dziedziczne członkostwo w Izbie Panów w parlamencie wiedeńskim od roku 1884 traktował jako zło konieczne i rzadko na sesje przyjeżdżał. Aczkolwiek przeciw polityce zaborców jawnie nie występował, to jednak zaborców nie znosił.

Pałace Dzieduszyckiego w Poturzycy, Pieniakach czy Zarzeczu, jak również jego mieszkanie i gabinet w Muzeum we Lwowie były azylem nie tylko dla borykających się z nędzą artystów, literatów i pisarzy, ale często także dla ludzi ściganych, chroniących się przed represjami austriackich zaborców. Wyjeżdżał za granicę stosunkowo rzadko, głównie dla poratowania zdrowia, na zjazdy naukowe oraz poznawanie muzeów. Ulubionym jego kurortem była Abbazia (dzisiejsza Opatija) nad Morzem Adriatyckim, należąca do roku 1918 do Austro-Węgier.

Najlepiej jednak czuł się w swej pracowni muzealnej, gdzie wraz z wieloletnim ulubionym współpracownikiem, kustoszem Władysławem Zontakiem oddawał się całą duszą, zwłaszcza w okresie zimowym, po kilkanaście godzin dziennie pracy naukowej, studiowaniu dzieł zoologicznych, oznaczaniu i preparowaniu stale wzbogacających się zbiorów zoologicznych i stawianiu ich w szafach możliwie na tle środowisk naturalnych z uwzględnieniem postaci przejściowych w całym procesie życiowym danego gatunku. Niewątpliwie najwspanialszym czynem Dzieduszyckiego było ofiarowanie dnia 10 września 1880 r. z okazji przyjazdu cesarza do Lwowa swojego muzeum na rzecz narodu i zabezpieczenie istnienia placówki przez utworzenie w roku 1893 Ordynacji Poturzyckiej.

Włodzimierz Dzieduszycki cieszył się ogromnym szacunkiem ogółu społeczeństwa polskiego, zwłaszcza galicyjskiego. Pewną rezerwę zachowywała jedynie część arystokracji z powodu jego liberalnych poglądów wobec sprawy chłopskiej, popierania chałupniczo-artystycznej twórczości ludowej oraz tendencji do zbliżania narodu ukraińskiego, zwanego wówczas Rusinami, do Polaków. W ostatnich kilkunastu latach swojego życia najczęściej wyjeżdżał do ulubionego klucza majątków w Pieniakach, które oddał swej córce Marii Cieńskiej. Była to okolica wyjątkowo bogata i różnorodna pod względem przyrodniczym, toteż chętnie tam polował i całymi godzinami prowadził obserwacje zwyczajów zwierząt.

Znali Dzieduszyckiego liczni ornitologowie zagraniczni, którzy często przyjeżdżali do jego muzeum celem studiowania zbiorów, a z kilkoma najznakomitszymi prowadził korespondencję. Człowiek ten, chociaż nie ubiegał się o żadne godności, przedkładając ponad wszystko cichą a użyteczną pracę dla kraju, dostąpił najwyższych zaszczytów jako jeden z najzasłużeńszych dla dobra kraju obywateli.

W 1847 r. Dzieduszycki sprowadził z Poturzycy, głównej siedziby rodowej pod Sokalem, do Lwowa słynną, po ojcu - bibliofilu odziedziczoną, bibliotekę Poturzycko - Zarzecką wraz z cennym zbiorem obrazów, wzbogacając je nowymi zakupami książek oraz obrazami pędzla swoich przyjaciół -Juliusza Kossaka, Franciszka Tepy, a przede wszystkim arcydziełami Artura Grottgera (cykl "Warszawa"), którego często gościł w Poturzycy, Pieniakach i Lwowie i wypłacał mu hojne zaliczki, umożliwiające leczenie gruźlicy. Bibliotekę Poturzycką wraz z okazami ze zbiorów matki oraz to, co miał zgromadzone w Zarzeczu, umieścił w specjalnie przystosowanych do tego celu salach oficynowych swojej lwowskiej rezydencji przy ul. Kurkowej 15, u stóp Zamkowej Góry.

Jak już wspomniałem, obowiązki związane z administrowaniem ogromną fortuną magnacką zmuszały młodego Dzieduszyckiego do częstych wyjazdów do swych dóbr, dając równocześnie możliwość polowań i gromadzenia zbiorów.

Początkowo konserwował je i preparował sam, lokując we wspomnianej oficynie swego pałacu lwowskiego przy ul. Kurkowej. Porządkowaniu ich poświęcał każdą wolną chwilę. Zbiory wzbogacały się z dnia na dzień, bo życzliwi krewni i znajomi nadsyłali mu okazy z różnych stron ziem polskich. Chociaż zbiór - według początkowych postanowień - miał ograniczać się do kolekcji ornitologicznej, to jednak wzbogacony był również o przedmioty z innych działów przyrody żywej i martwej, a także w ciekawsze wytwory sztuki ludowej. Dzieduszycki chętnie je przyjmował, żeby je "od zagłady ochronić", z jednym zastrzeżeniem: "byleby tylko były one nasze, rodzime, odkrywające nowe bogactwa naszej przyrody... otwierające nowe horyzonty krajoznawstwa.

Najwierniej przedstawimy genezę tego osobliwego muzeum, jeśli oddamy głos samemu jego twórcy, który w swym Przewodniku z roku 1880 pisze:

Pokazało się, że prawie każdy ze zwiedzających miał coś szczególnego u siebie, leżącego na strychu, za piecem lub w lamusie. Co chwila ktoś ze zwiedzających mawiał do mnie: "I u mnie coś tam znaleźli, wykopali, zabili, u mnie to zmarnieje, może przechowasz, bo to także nasze ". Jakoż zaczęto mi nadsyłać to szczątki wówczas nieznanych przedpotopowych tworów, to odciski zaginionych roślin, to rozliczne marmury i alabastry, to skórę rysia, kozicy, zabitych w Tatrach, to rośliny i owady starannie zbierane, które po śmierci właściciela-zbieracza byłyby może gdzieś na śmietnisku zmarniały. Wszystko to przesyłano i znoszono do mego zbioru ptaków. Cóż było z tym robić. Należało od zniszczenia zachować. Tak wiec obok ptaków gromadziły się u mnie szafka po szafce, pokój po pokoju, przedmioty z innych działów naszej przyrody. W taki sposób mnożył się zbiór, aż wystarczyło na dom cały, a przybywały nawet zbiory wysokiej naukowej wartości, jak herbarium po śp. Łobarzewskim, zbiory Nechaja i wiele innych. Dzięki więc tym wszystkim sprzyjającym okolicznościom, dzięki ludziom dobrej woli, rozrzuconym po całym kraju, wzrastały zbiory moje szybko w pojedynczych działach. W miarę więc gromadzenia się materiałów w sposób wyżej opisany, wytwarza się niejako sama myśl, więcej powiem, już prawie konieczność, założenia Muzeum dla wszystkich przyrodniczych płodów ziemi naszej. Powstały więc trzy wielkie działy: zoologiczny, botaniczny i mineralogiczno-geologiczny. Trzeba było nadsyłane przedmioty tak zestawiać, aby Muzeum dawało ile możności wierny obraz naszego świata zwierzęcego i roślinnego, dzisiejszego i zaginionego, z całym ich rozwojem...

W końcu nie można było w tym ogólnym zestawieniu całego obrazu kraju naszego pominąć i człowieka w jego teraźniejszym i przedhistorycznym rozwoju, powstał więc dział etnograficzny i zbiorek wykopalisk przedhistorycznych, które tyle ułatwiają etnograficzne badania. W powyższy sposób pomnażało się i wzrastało Muzeum moje...⁸

Muzea podobne zakładane i otwierane po miastach takiego znaczenia jak Lwów, skupiają miejscowe naukowe siły, rozbudzają zamiłowanie naukowe w kształcącej się młodzieży i roznoszą przez zwiedzających je znajomość i popęd do badania przyrody do najdalszych zakątków kraju, zwracają uwagę mieszkańców na przyrodnicze płody ich otaczające, a tem samem służą do pomnażania zbiorów i poznawania pod względem przyrodniczym najdalszych kraju okolic⁹.

Jako preparator zwierząt wyższych, roślin, skał, skamielin on jeden wykonuje to, do czego przy zagranicznych muzeach liczni preparatorowie są przeznaczeni. Wystarcza wszystkiemu, zrozumiał bowiem i pojął całą ważność swego zadania, bo ukochał gorącym sercem kraj swój i jego przyrodę¹⁰.

Kronika Muzeum zapisała w ubiegłym roku [1907 - G. B.] znów ciężką stratę jednego z pierwszych i najdzielniejszych pracowników, czynnego od samego założenia tegoż Muzeum... Śp. Władysław Zontak był gorąco przywiązany do tej instytucji, dla której rozwoju i dobra pod przewodnictwem wielkodusznego jej założyciela przez pół wieku przeszło gorliwie i sumiennie, według sił swoich, aż do roku 1902 pracował. Największe zasługi położył śp. Zontak w dziale ornitologicznym jako wyborny obserwator życia naszej ptaszni, a szkoda, wielka i niepowetowana, że swych bogatych spostrzeżeń na tym polu nie zdołał przekazać potomności [sc. drukiem - G. B.]. Odznaczał się również jako znakomity preparator i konserwator, któremu nie tak łatwo kto dorówna. Cześć jego pamięci¹¹.

Pan Włodzimierz Dzieduszycki, nasz szlachetny mecenas i najpierwszy z obywateli, zamierza założyć Krajowe Muzeum Przyrodnicze, czyli zamierza zamienić w takowe swe pyszne muzeum ornitologiczne. Nabył po śp. Łobarzewskim herbarze, ja wziąłem na siebie część entomologiczną¹².

W dziale zwierząt bezkręgowych mego Muzeum główną ma zasługę nasz znakomity entomolog i naturalista dr Maksymilian Nowicki, profesor zoologii przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Zamiłowany w naszej przyrodzie i zupełnie jej prawie oddany, otaczał on od lat najdawniejszych zbiory moje serdeczną opieką, jemu zawdzięczam cały zbiór motyli przez niego oznaczony, a i wszystkie zbiory moje niższych zwierząt i ryb zasilał cennymi okazami, oraz z wielkim poświęceniem zajmował się oznaczaniem zebranych okazów. Po przeniesieniu się do Krakowa uczniowie jego pod kierunkiem jego oznaczaniem niższych zwierząt dalej się zajmowali, a mianowicie p. Józef Dziędzielewicz pracował w dziale sieciówek, p. Wierzejski - pszczół, a p. Marian Łomnicki - chrząszczów. Dzisiaj raczył prof. Marian Łomnicki zająć się łaskawe owadami, pająkami i robakami oraz oznaczaniem przybywających okazów i urządzaniem spisów¹³.

Władku, ja mam z mej pensji na głowę każdą mej rodziny po 9 zł 64 centów miesięcznie. Sądź, czy to podobna wyżyć z tego? Na pudła dla Waszego Muzeum nie mogę ani centa wydać, bo i tak ginę z dziećmi z głodu¹⁴.

Mój Przyczynek do owadniczej fauny krajowej już wydrukowany... Tytuł tego Przyczynku może Pan Hrabia kazać przedrukować... Przyczynek ten jest własnością Pana Hrabiego, więc może zmienić nawet całkiem przedmowę. Ja musiałem pospieszyć się z publikacją, dlatego żeby nie przepadły nowo odkryte gatunki, z których jeden ochrzczony: Cryptus dzieduszyckii na str. 53 w 18 wierszu... Dobrze by było, ażeby i drukujące się moje dzieło motylnicze otrzymało tytuł: "Przyrodnicze Muzeum Narodowe". Na napis "Museum Dzieduszyckianum" nie mogę się zgodzić dlatego, iż oznaczałoby to muzeum prywatne, gdy tymczasem jest ono publicznym. Może by więc było stosowniej dać i na spisie ptaków napis: " Przyrodnicze Muzeum Narodowe imienia Wł. hr. Dzieduszyckiego"... Jak więc Pan Hrabia sobie życzyć będzie, taki tytuł proszę z łaski swej kazać wydrukować i na mym dziele motylniczym i nie trzeba więcej w tym przedmiocie czasu tracić na listownych pisaniach¹⁵.

Listy moje zbył Pan Hrabia pogardliwym milczeniem, nie taję więc przed Tobą, że moje akcje całkiem spadły u Pana Hrabiego. Nie będę się więc narzucał z moimi życzliwymi usługami, wszelako odłączam usposobienie Pana Hrabiego ku mnie od interesów jego Muzeum z którym się zrosłem myślą i sercem¹⁶.

Zasiłków na wycieczki nigdy nie przyjmę, gdyż Pan Hrabia nie oznacza tego jako wydatek na Muzeum, tylko jako jałmużnę mnie daną. Mój Boże! ileż to łez gorzkich kosztowały mej żonie te mniemane jałmużny. Paliłem się, aby jak najwięcej zrobić, kusiłem się zapomogą, jechałem na wycieczkę, styrałem czas, obdarłem się, napracowałem za 10-ciu układaniem i determinacją zbiorów, do tego dołożyłem zawsze -jak na mnie - znaczną sumkę; odesłałem Waszemu Muzeum zbiory, a w nagrodę tego wszystkiego zaskarbiłem sobie wzgardę, uchodzę za jałmużnika. Nie wymagałem uznania, ale też nie spodziewałem się krzywdy na honorze. Kiedym Pan Hrabiego prosił o pieniądze dla Lwowa, wyrzekł: " Clara pacta, claros faciunt amicos, powiedz Pan, co dasz mnie za te pieniądze". Odpowiedziałem, że dam owady i dałem je, ale te za nic uważano, a tylko wydatek zatrzymał znaczenie jałmużny¹⁷.

Ze Lwowa doszło mnie zaproszenie wzięcia udziału w Zjeździe Przyrodników [II Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich w roku 1875 - G. B.], lecz niepodobna mi tego uczynić z braku czasu i monety... Zaproszono mnie także do Towarzystwa Przyrodników imienia Kopernika... Mnie się zdaje, że ono nie ma żywotności, chyba żeby je JWPan Hrabia ujął w swe ręce i popierał. Dopóki Janota sekretarzem, to podtrzyma Towarzystwo swoją pracą ofiarną...

Czepia mnie się sentymentalność i myślę o zawiązaniu Towarzystwa ku Ochronie Zwierząt prześladowanych i dręczonych. Nie śmiejcie się! I ty zużywszy się kiedyś, gdy spojrzysz na krocie trupów w Muzeum JWMPana Hrabiego, doznasz wstrętu przed tym niszczeniem życia... Cieszyłbym się, gdybyś otwarcie wyjawił swe zdanie co do mego zamiaru założenia Towarzystwa i czy byś wziął w nim udział lub nie?¹⁸

Z tych więc powodów nie ustalona została właściwa data założenia Muzeum im. Dzieduszyckich. A. Bieńkowski¹⁹ i F. Pawęski²⁰ jako datę jego założenia podają rok 1845, Lwiwskij Naukowo-Prirodoznawczij Muziej za początek istnienia muzeum jako odrębnej jednostki organizacyjnej uważa rok 1859 21, stąd też w roku 1959 pracownicy obchodzili uroczyście stulecie jego powstania, ja zaś za datę założenia Muzeum przyjmuję w przybliżeniu rok 1870, tj. etap, w którym przebudowa gmachu została zakończona i rozpoczęto w sposób naukowy prace nad rozmieszczeniem poszczególnych działów Muzeum. Jak oświadczył autorowi wnuk Fundatora, Włodzimierz Dzieduszycki junior, "właściwie od chwili przeniesienia zbiorów do świeżo odbudowanego gmachu przy ul. Teatralnej 18 zaczęła się naprawdę organizacja Muzeum w naukowym pojęciu. Od tej chwili zawrzała gorączkowa praca nad wydobywaniem zalegających na strychu i w piwnicach skrzyń i pudeł ze zbiorami oraz rozmieszczeniem ich w szafach możliwie na tle biologicznym. Około roku 1873 Muzeum zostało otwarte na razie raz w tygodniu".

Tak więc oto w bezustannej pracy nad doskonaleniem Muzeum upływały lata a Fundator w miarę postępującego wieku coraz to hardziej podupadał na zdrowiu. Stopniowo odmawiały mu posłuszeństwa nogi, nie mógł chodzić po schodach, toteż kazał sobie założyć w gmachu Muzeum ręczną prymitywną windę, a po salach poruszał się często na trójkołowym wózku, popychanym własnoręcznie lub przez służącego. Muzeum z każdym rokiem zyskiwało na powadze, odwiedzali je przyrodnicy ze wszystkich trzech zaborów, a często także uczeni zagraniczni, nie szczędząc uznania dla Fundatora. Zachodzili też miejscowi zoologowie i botanicy z innych ośrodków celem studiowania zbiorów i przeprowadzania porównawczych studiów ze swoimi kolekcjami do prac dyplomowych. Muzeum Włodzimierza Dzieduszyckiego przestawało powoli być muzeum prywatnym, rodzinnym i przeradzało się stopniowo w instytucję naukową, powszechną, społeczną.

DALEJ...