DLACZEGO LWÓW

Potrzeba zajęcia się wczesnymi dziejami miasta nie wymaga dziś szerokich uzasadnień. Jasno wynika ona z konstatacji półwiekowego już zastoju w historiografii Lwowa i Rusi Czerwonej, mocno odbijającego od niegdysiejszego stanu niewątpliwej pomyślności. To kumulujące się latami zapóźnienie zbiega się z niegasnącym zainteresowaniem miastami w nauce polskiej i europejskiej oraz szczególnie szybkim postępem studiów nad problematyką miejską w ostatnich dziesięcioleciach. Jednym z pierwszoplanowych i nadal żywo dyskutowanych zagadnień jest kwestia powstania i rozwoju miast średniowiecznych, a zwłaszcza - w przypadku naszej historiografii - miast na tzw. prawie rodzimym¹, przemian doby lokacji na prawie niemieckim i dalszego zagospodarowania. Do tego kręgu zagadnień nawiązuje przypadek Lwowa, ośrodka o randze stołecznej bądź co najmniej regionalnej, przyciągającego uwagę swą stosunkowo późną genezą, podwójnymi początkami (założenie w połowie XIII w., lokacja w połowie XIV w.), w obu - jak się dotąd wydawało - przypadkach, kolonizacyjnego charakteru, wielogminną strukturą, a także niejasnymi okolicznościami wprowadzenia prawa niemieckiego. Warto do tego przypomnieć o peryferyjnym względem strefy rozpowszechnienia prawa niemieckiego położeniu miasta, wyznaczającym nie tylko jeden z najdalszych zasięgów tego wzorca miejskości na wschodzie, ale zarazem odciskającym jeden z najodleglejszych śladów średniowiecznej niemieckiej ekspansji osadniczej o takim natężeniu. Wyznacza to jeszcze jeden krąg problemów, należących do szerszego zagadnienia początków prawa niemieckiego na Rusi i wczesnej, jeszcze przed-lokacyjnej kolonizacji niemieckiej. Tajemniczo przedstawiają się też początki innych gmin nieautochtonicznych: ormiańskiej, tatarskiej, żydowskiej i - może - karaimskiej, zagadką pozostaje ich rola w procesie powstawania Lwowa.

Przewodnikami po dotychczasowym piśmiennictwie są starsze, przedwojenne przeglądy badań nad historią Lwowa, z niezrównaną w treści i formie książką Łucji Charewiczowej (1897-1943) na czele², a także ostatnio wydane dwie bibliografie retrospektywne³. Osobnej bibliografii historii miasta nie wydano drukiem, chociaż prace nad nią były przed wojną prowadzone (Stanisław Rachwał).

LWÓW W SYNTEZACH

Miasto było już od późnego średniowiecza ośrodkiem twórczości kronikarskiej (tu powstały kroniki i nekrologi klasztorne, tzw. latopis lwowski, kroniki ormiańskie) i pamiętnikarskiej⁴, jednakże tytuł najstarszego historiografa Lwowa należy się Janowi Alnpekowi (Alembekowi), aptekarzowi i burmistrzowi lwowskiemu (zm. w 1636), Dal on pierwszy historyczny opis miasta Topographia civitatis Leopolitanae⁵, oparty na własnych kwerendach pośród źródeł miejskich⁶. Praca ta zawiera zwarty zarys dziejów miasta: od założenia przez Lwa Daniłowicza ok. 1270 r., poprzez lokację kazimierzowską, zagospodarowanie Lwowa lokacyjnego i jego rozkwit (z charakterystyczną pochwalą dawnych czasów), po pamiętny pożar 1527 r., kończący - i to w dosłownym sensie- średniowieczny etap dziejów. Od tego momentu narracja zmienia się: Alnpek rozpoczyna opis współczesnego już sobie miasta, jego wyglądu, zabudowy, mieszkańców. Topographia, zamówiona do wielkiego wydawnictwa Civitates orbis terrarum, prezentującego najznakomitsze ośrodki ówczesnego świata, rzeczywiście ukazała się drukiem, po skrótach i zmianach redaktorskich, towarzysząc znanemu miedziorytowi z widokiem miasta⁷.

Pokolenie młodszy od J. Alnpeka - Józef Bartłomiej Zimorowicz (1597-1677), pisarz miejski, rajca i poeta, przygotował dzieło o znacznie szerszym zakresie: kronikę Lwowa (Leopolis triplex)⁸, zaczynającą się - pomijając czasy mityczne - od założenia "Lwihorodu" przez ks. Lwa. Zawarta w tytule troistość to ślad wprowadzonej przez autora periodyzacji dziejów miasta, wydzielającego okres ruski, niemiecki (od 1340 r. do połowy XVI w.) i polski (doprowadzony do 1633 r.). Wiadomości o początkach Lwowa zaczerpnięte zostały z tradycji zakonnej: dominikańskiej⁹ i bazyliańskiej¹⁰. Późniejsze dzieje opracowane są, w coraz większym stopniu, na podstawie materiałów archiwalnych, do których Zimorowicz miał, jako przełożony kancelarii miejskiej, łatwy dostęp. To pierwsze pełne opracowanie historiograficzne, odznaczające się nie tylko autorskim pietyzmem dla odtworzonej przeszłości, lecz i intencją ścisłości badań źródłowych, wyprzedza inne staropolskie lokalne próby kronikarskie (zresztą nieliczne), zarówno pod względem chronologicznym, jak i metodycznym. Leopolis triplex jest ukoronowaniem dziejopisarskiej twórczości Zimorowicza; wcześniejsze jego dziełka zostały poświęcone kościołowi bernardynów, szpitalowi św. Ducha, najznaczniejszym lwowianom¹¹, oblężeniu miasta w 1672 r.

Kontynuatorem kroniki J. B. Zimorowicza był ks. Jan Tomasz Józefowicz (1662-1728)¹², który zajął się okresem 1614-1700. Kolejne opracowanie historii miasta pojawiło się dopiero stulecie później. Ks. Ignacy Chodynicki (1786-1847), autor znanego "Dykcyonarza uczonych Polaków" i zapomnianych "Dziejów historyczno-politycznych Europy i innych części świata" przygotował "Historyę stołecznego królestw Galicyi i Lodomeryi miasta Lwowa od założenia jego aż do czasów teraźniejszych"¹³. Dzieło to, wykorzystujące niekrytycznie pozostające jeszcze wówczas w rękopisie kroniki J. B. Zimorowicza i J. T. Józefowicza (a dla wydarzeń ogólniejszych dziejopisarstwo staropolskie i polski przekład historii państwa rosyjskiego Nikolaja M. Karamzina)¹⁴, nabywa samodzielności dopiero w końcowych chronologicznie partiach, poświęconych okresowi porozbiorowemu oraz opisowi ówczesnego miasta.

W odróżnieniu od kompilacji I. Chodynickiego, Kronika miasta Lwowa Denisa Zubrickiego¹⁵ (1777-1862), kolejny owoc lwowskiej historiografii, jest dziełem oryginalnym, wykorzystującym wartościowe źródła: przywileje, księgi miejskie, archiwalia kapitulne. Jej autor, Rusin moskalofilskiej orientacji (co niestety wywarło niepożądane piętno na pracy), pełnił urząd archiwariusza miejskiego, notabene dwuznacznie w tej roli zapisując się w pamięci potomności. Książka rozpoczyna się od dyskusji z dotychczasowym poglądem na początki miasta, od opisu jego topografii, funkcjonowania administracji, sądownictwa i finansów. Po tym następuje "Właściwa kronika", poczynając od roku 1340, wyprawy Kazimierza Wielkiego na Ruś, dalszych działań militarnych i politycznych, lokacji 1356 r. W ten sposób, rok po roku podaje autor swą źródłową wiedzę o dziejach miasta do 1772 r., traktując ją jako dopiero wstęp do przyszłej historii właściwej. Dzieło,D. Zubrickiego zamyka kronikarski nurt w historiografii Lwowa. Epigonem tego nurtu był - po części - Karol Wilhelm Rasp (1805-1874), kustosz Archiwum Miejskiego, autor krótkiego zarysu dziejów Lwowa¹⁶. Przyczynkarska forma, luźna konstrukcja, dominacja surowej faktografii, zaniechanie interpretacji źródeł to cechy charakterystyczne tej pracy, cennej raczej pod względem materiałowym. Przedlokacyjne dzieje przedstawione są skrótowo na podstawie literatury, z późnego średniowiecza zarejestrowano zaczerpnięte z archiwaliów wiadomości odnoszące się do spraw lokacji, uposażenia w ziemię, powstania wsi i folwarków podmiejskich, zabudowy, administracji królewskiej.

Zupełnie inne cele przyświecały Fryderykowi Papee (1856-1940), gdy z okazji Wystawy Krajowej 1894 r., na zamówienie Rady Miejskiej przygotowywał kurs historii Lwowa¹⁷. To pełna synteza, w trzech częściach przedstawiająca kolejne epoki rozwoju miasta:
I. Lwów średniowieczny 1250-1527,
II. Lwów staropolski 1527-1772,
III. Lwów nowoczesny 1772-1892 (w wyd. 2 do 1923 r.).

Adresatem książki były szersze kręgi czytelnicze, jej popularyzatorski poziom, jak i góry zadeklarowana rezygnacja ze studiów archiwalnych nie pozwoliły na zgłębianie tematu.

Bardziej szkicowo i ogólnie przedstawione zostały dzieje miasta w "Obrazie dziejowym Lwowa"¹⁶ pióra Aleksandra Czołowskiego (1865-1944), który wyspecjalizował się w krótkich, esencjonalnych formach (drukowane wykłady publiczne, przewodniki po mieście, wydawnictwa okazjonalne).

Następne próby syntezy należą już do innej historiografii, czerpiącej z odmiennej tradycji, posługującej się innymi metodami, inne cele i zadania stawiającej przed sobą. Ujęcie klasowe, idealizowanie czasów staroruskich, ton martyrologiczny w partiach dotyczących późnego średniowiecza, ochocza amplifikacja związków z Rosją to najbardziej charakterystyczne rysy tego piśmiennictwa. W roku 1956, na siedemsetlecie pierwszej wzmianki o Lwowie, świętowane jako rocznica założenia, ukazały się dwie radzieckie syntezy¹⁹, zastąpione niedawno nowocześniejszą pracą zbiorową²⁰, ujmującą w jednym tomie zarys dziejów miasta od pierwszych śladów osadnictwa w dobie mezolitu do okresu "rozwiniętego socjalizmu". To ostatni glos ukraińskiej historiografii marksistowskiej.

Przegląd monografii miasta warto uzupełnić syntezami o regionalnym czy ponadregionalnym zasięgu, w którym Lwów, aczkolwiek nie traktowany pierwszoplanowe, jednak pojawia się²¹.

Z powyższego przeglądu łatwo nasuwa się nieodparty wniosek: Lwów mimo własnego, silnego środowiska historiograficznego, mimo wzmożonego, zwłaszcza od drugiej połowy XIX w. zainteresowania swymi dziejami, mimo wielu prac szczegółowych, nie doczekał się własnej syntezy, mogącej obecnie zadowolić, zarówno profesjonalnych historyków, jak i przeciętnego czytelnika²². Parafrazując wypowiedzianą w 1925 r, przez Józefa Skoczka opinię, iż "nie czas jeszcze na syntezę", trzeba dziś z niepokojem zapytać, czy na syntezę - polską - nie zrobiło się zbyt późno?

PODWÓJNE POCZĄTKI

Najstarsza tradycja, zanotowana w opisie J. Alnpeka i kronice J. B. Zimorowicza przypisuje założenie miasta ks. Lwu Daniłowiczowi. Miało to stać się ok. 1270 r., wkrótce po osiągnięciu głównego celu polityki wewnętrznej Romanowiczów, scaleniu księstwa wołyńskiego z halickim²³. Mit o początkach miasta rozbudował I. Chodynicki, czerpiąc z dorobku dziejopisów staropolskich i N. M. Karamzina. Za tym ostatnim, wykorzystującym wiadomości latopisu halicko-wołyńskiego podał datę 1259 jako terminus ante quem założenia miasta, sam wszakże wybrał - bez uzasadnień - 1269 r.²⁴ Zauważył lecz nie rozpatrywał wynikającej stąd rzekomej sprzeczności między mylnie kładzionym na te lata panowaniem Daniła Romanowicza (zm.w 1264) a przypisywaną jego następcy działalnością. Przeciwnie, jej charakterystykę znacznie rozwinął, rysując obraz zaludniającego się Rusinami, Ormianami, Żydami i Tatarami Lwowa. Wzmożenie migracji wiązał z zagrożeniem tatarskim, wymuszającym ruchy ludnościowe kierujące się na zachód ze wschodu i południowego wschodu. Ten wątek będzie później często wykorzystywany w literaturze rosyjskiej i ukraińskiej, akcentującej ożywienie gospodarcze Rusi halickiej w XIII w. (w opozycji do stanowiska naszej historiografii, wydobywającej znaczenie połowy XIV w.: polskiej ekspansji i jej konsekwencji).

D. Zubrickij podważył wiarygodność informacji J. B. Zimorowicza, wskazując na niezgodność między dotychczasowym oznaczeniem początków (1270) a wcześniejszymi wiadomościami o Lwowie, przekazanymi przez latopis halicko-wołyński. Wysnuł z tego radykalny wniosek, iż "Lwów starożytnością zaszczycać się musi"²⁵. W następstwie pozbawił ks. Lwa tytułu założyciela wyeliminował go też z roli eponima, wywodząc, że nazwa Lwowa wzięła się z dynastycznego herbu książąt ruskich²⁶.

W odmienny sposób starał się rozwiązać trudności Ivan Vahylevyc (1811-1866), członek słynnej "Ruskiej Trójcy", poeta i uczony związany z ruchem odrodzenia ukraińskiego. Lwów jego zdaniem założony został przez Daniłę ok. 1250 r., lecz na rozkaz tatarskiego wodza BurundaJa zniszczono go w 1261 r. (ta data, bezpośrednio zaczerpnięta z latopisu halicko-wołyńskiego, w późniejszej historiografii została poprawiona na 1259 r.). Dopiero na początku XIV w. został odbudowany na innym miejscu, przez Lwa Mścisławicza, wnuka Daniły, jak podaje latopis Wielkiego Księstwa Litewskiego²⁷.

Działający na polu historii i archeologii Isidor Śaranević (1829-1901), profesor Uniwersytetu Lwowskiego i senior Instytutu Stauropigijskiego poświęcił starodawnemu Lwowowi osobną pracę²⁸, w której podjął i rozwinął pomysły I. Vahylevyća. Załagodził sprzeczność między pierwszymi wzmiankami a później wyznaczonym założeniem, wiążąc początki miasta ze źródłowo potwierdzonymi kolonizacyjnymi inwestycjami Daniły. Stać się to miało między 1250 i 1255 r. Genezę nazwy ma wyjaśnić przeznaczenie grodu na rezydencję najstarszego syna Daniły, Lwowa. Ów najstarszy Lwów, zniszczony z tatarskiego rozkazu w 1261 r. został już przed 1283 r. odbudowany na innym miejscu i zaludniony przez księcia Lwa, wszakże nie Mścisławicza, jak chciał I. Vahylevyć, lecz Daniłowicza.

K. W. Rasp, który początki Lwowa widział w epoce przedmongolskiej, nie redukował tak daleko jak D. Zubrickij roli ks. Lwa, uznając go za twórcę nowego grodu i miasta, budowanego jako nową stolicę zjednoczonego państwa . Głos w tej sprawie zabrał jeszcze ks. Antin Petrusevyć (1821-1913), kolejny samouk na niwie lwowskiej historii³⁰. Zasadnicza jego praca z tej dziedziny, wbrew tytułowi, nie dotyczy wprost kwestii początków miasta, lecz jest studium mikrotoponimii Lwowa i okolic. Nie doprowadziło ono autora, popadającego w nieustanne dygresje, do sformułowania żadnych konkretnych tez czy propozycji badawczych³¹.

Na nowo i w gruntowny, a co najważniejsze metodyczny sposób zabrał się za rozświetlenie najciemniejszych kwestii początkowych dziejów Lwowa A. Czołowski³². Poparł proponowane przez I. Vahylevyca i I. Śaranevica daty jako współgrające z latopisarskim przekazem o akcji budowy grodów w latach 1249-1255, związanej z niebezpieczeństwem tatarskim. Odmiennie natomiast od tych badaczy opowiedział się stanowczo za Lwem jako twórcą miasta, w pełni zawierzając lokalnej tradycji.

Propozycja oznaczenia początków miasta na okres poprzedzający rok 1259 (bądź uwzględniając przesunięcie chronologii latopisu halicko-wołyńskiego - rok 1256) została na ogół przyjęta w późniejszej literaturze³³. Natomiast pytanie: Lew czy Daniło? nie zyskało rozstrzygnięcia, aprobowanego przez większość wypowiadających się badaczy. Ostatnia synteza radziecka przyznaje, niezbyt udanie. Daniłowi "ogólne kierownictwo", a jego synowi bezpośredni nadzór nad budową grodu³⁴.

Mniej rozbieżności wzbudziła kwestia założenia Lwowa kazimierzowskiego, bowiem jest ona znacznie lepiej oświetlona źródłami, z przywilejem lokacji (1356) na czele. Wszakże i tu mamy do czynienia ze zróżnicowaniem poglądów, objawiającym się niejednolitym pojmowaniem znaczenia tego aktu w dziejach miasta. Łączy to się ze znacznie szerszym zagadnieniem roli prawa niemieckiego w rozwoju społecznym i gospodarczym Rusi, czy z jeszcze ogólniejszym problemem stosunku do tych zmian cywilizacyjnych, które wniosła polska ekspansja XIV-XV w. Nie warto tych spraw roztrząsać w tym miejscu, kwestia lokacji i jej znaczenia była jeszcze jednym polem konfrontacji między historiografią polską ("przełom", "łaska królewska", "dźwignia rozwoju") i piśmiennictwem rosyjskim, ukraińskim i radzieckim, na ogół uznającym prawo niemieckie za narzędzie wojującego katolicyzmu i ucisku społecznego, instrument obcego panowania, bądź w ogóle lekceważącym znaczenie lokacji w życiu miasta³⁵.

Północno-zachodnia część Lwowa (na pierwszym planie za murami miasta - wieża Zamku Niskiego) - fragment miedziorytu F. Hogenberga.

O przywileju prawa niemieckiego miasto oczywiście dobrze pamiętało. J. Alnpek i kolejni dziejopisowie Lwowa skrupulatnie odnotowywali udzielenie prawa magdeburskiego, traktując zresztą to wydarzenie wyłącznie w wąskich kategoriach prawnych. Natomiast D. Zubrickij próbował podać w wątpliwość autentyczność przywileju 1356 r. wywodząc, że brakuje oryginału, zaś transumpt, z którego znana jest treść aktu, wydany został dopiero w stulecie później i zawiera sformułowania niezgodne z realiami połowy XIV w.³⁶ Autor wskazał ponadto na wcześniejszy o cztery lata dokument zaświadczający, że dużo wcześniej, jeszcze w epoce ruskiej, funkcjonowało we Lwowie wójtostwo prawa niemieckiego i urząd radziecki dla sprowadzonych przez ks. Lwa bądź jego ojca niemieckich kupców i rzemieślników³⁷. Odnalezienie śladów wcześniejszego istnienia urządzeń gminy niemieckiej było niezaprzeczalną zasługą D. Zubrickiego, natomiast jego atak wymierzony w przywilej Kazimierza Wielkiego spotkał się z rzeczowym odporem I. Vahylevyca i nie zyskał aprobaty w późniejszej literaturze.

Wszystko to wiedział i powtórzył I. Saranevic, wszakże nie podważył autentyczności przywileju lokacyjnego, uznając go za formalność, potwierdzającą organizację zaprowadzoną wcześniej, może jeszcze przez Daniłę³⁹. Krytyka autentyczności kazimierzowskiego przywileju wyszła jeszcze z innej strony, spod pióra austriackiego historyka prawa Ferdinanda Bischoffa (1826-1915)⁴⁰, oparta była jednak na słabej przesłance, z którą rozprawił się Oswald Balzer (1858-1933) w swojej analizie sądownictwa ormiańskiego⁴¹.

Dostarczone przez D. Zubrickiego świadectwa istnienia gminy prawa niemieckiego przed lokacją 1356 r. wywołały pytania o genezę i rozciągłość stosowania prawa niemieckiego w ruskim Lwowie. Wymieniony w jednym z dokumentów kniaź Lew, czyniący nadanie na rzecz zasłużonego sobie Beriolda Stechera, wójta lwowskiego, identyfikowany był bądź ze Lwem Daniłowiczem (zm. 1300-1301)⁴², bądź ze Lwem II Juriewiczem, panującym w latach 1308-1323⁴³. Józef Skoczek (1903-1966), opowiadający się za Lwem I, posunął się najdalej i rozciągnięcie prawa niemieckiego na jedną z powstających gmin obcych we Lwowie nazwał lokacją⁴⁴. Już na trzy lata przed wydaniem przywileju lokacyjnego (1356) dostrzegł we Lwowie pełną organizację miejską: wójta, ławę, radę, cechy. Na tej podstawie zredukował znaczenie lokacji kazimierzowskiej, sprowadzając ją do aktu potwierdzającego istniejący stan prawny. Nowe miało być tylko nadanie uposażenia ziemskiego, jedyny powód wystawienia dokumentu (autor zupełnie zapomniał o lokacji przestrzennej). Kazimierza Wielkiego miałby ubiec nie tylko Lew I, lecz może również, tak jak w Sanoku, Bolesław-Jurij Trojdenowicz. Warto do tego dodać, że inna jeszcze gmina przedkazimierzowskiego Lwowa zyskała - dzięki uważnej analizie O. Balzera⁴⁵ - staroruską metrykę swej organizacji: Ormianie (wójtostwo i instytucja starszyzny ormiańskiej).

Ostatnio słowo polskiej historiografii w sprawie przedlokacyjnej gminy prawa niemieckiego pochodzi sprzed przeszło 60 lat i należy do Kazimierza Sochaniewicza (1892-1930). Ten przedwcześnie zmarły historyk wysunął cały szereg zarzutów wobec przywileju dla Stecherów, obawiając się, że może być nieautentyczny⁴⁶, i przypominając, że nadania ks. Lwa to zazwyczaj notoryczne falsyfikaty⁴⁷. Sceptycznie odniósł się też do propozycji J. Skoczka, wyobrażającego sobie w pełni uformowaną gminę niemiecką w ruskim Lwowie, podczas gdy źródła uprawniają jedynie do przypuszczeń o wójtostwie dziedzicznym⁴⁸. Nie bacząc wszakże na rezultaty krytyki zewnętrznej dokumentu z 1352 r., K. Sochaniewicz był pewien, że wójtostwo musiało poprzedzać przywilej lokacyjny, wieńczący "kilkuletnią pracę organizacyjną i gospodarczą".

Na tym, wśród mnożących się wątpliwości, urwały się próby rozwiązania kwestii założenia i lokacji miasta. Nie rozproszyła ich Anna Berdecka, śledząc, na innym poziomie analizy, proces zakładania miast w epoce Kazimierza Wielkiego⁴⁹.

ZAGOSPODAROWANIE: TOPOGRAFIA I ZABUDOWA

Przemiany topografii Lwowa i postępy w jego zagospodarowaniu były w literaturze badane z różną wnikliwością, zawsze jednak - co dosyć oczywiste - w jak najściślejszym związku z historią zasiedlenia i organizacją prawną miasta. W opisie topograficznym J. Alnpeka, zawierającym zarówno zarys rozwoju zabudowy Lwowa średniowiecznego, jak i szkicowy, acz wyrazisty obraz miasta współczesnego autorowi: rynku, ważniejszych budowli, dzielnic ruskiej, ormiańskiej i żydowskiej, brak przejawów świadomości, iż Lwów ruski mógł leżeć w innym miejscu niż miasto lokacyjne. Obszerniejszą opowieść toczy zaś J. B. Zimorowicz, który Lwowowi ruskiemu poświęcił osobny rozdział. Książę Lew wzniósł swój gród na niedostępnej górze, zaś niedaleko, poniżej szczytu, zbudował zamek lepiej nadający się na mieszkanie. Między obydwoma zamkami powstała osada dworzan i sług, a obok, w kotlinie, osobne dzielnice dla licznie napływających Rusinów, Żydów, Saracenów, Ormian i Tatarów. Za panowania Lwa powstały tu też - za sprawą jego macochy (w rzeczywistości żony) Konstancji - klasztory dominikański i franciszkański, a także pustelniczy monastyr św. Jura na wzgórzu po przeciwnej stronie Pełtwi, przeznaczony dla stryja Lwa, mnicha Bazyliszka⁵⁰.

Próby przestrzennego usytuowania opisywanych przemian znaleźć można u I. Chodynickiego, poza tym dosyć niewolniczo czerpiącego z kroniki J. B. Zimorowicza. Najstarszy Lwów składał się jego zdaniem z Zamku Wysokiego na Łysej Górze, z Niskiego w pobliżu późniejszego klasztoru trynitarzy i z osady otwartej z kwartałami ruskim, żydowskim i tatarsko-ormiańskim, do których doszła w czasach Kazimierza Wielkiego "osada Niemców"⁵¹.

Zamieszczona w kronice D. Zubrickiego topografia Lwowa XIV w. odnosi się całkowicie do osady polokacyjnej, bez prób rekonstrukcji pierwotnego układu⁵². Opisowi rynku, bram, ulic, dzielnic zajętych przez gminy obcych oraz przedmieść towarzyszy przekonanie autora, że podstawy rozplanowania miasta nie zmieniły się przez pięć stuleci i są czytelne we współczesnym mu Lwowie. Ruch budowlany w mieście, fundacje świątyń, spory o własność nieruchomości, klęski pożarów niszczące drewnianą początkowo zabudowę omówione są w części kronikarskiej, pod odpowiednimi latami.

Pierwszą głębszą, źródłową próbę prześledzenia przemian topografii zwięźle przedstawił I. Vahylevyc⁵³. Pierwotny Lwów miał leżeć na Zniesieniu, wokół kryłoszańskiej cerkwi Voznesenija, zamek Daniły zaś na Lwiej Górze, która zdaniem autora nosi jeszcze ślady "podługowatego czworoboku". Następny Lwów, Lwa Mścisławicza, rozmieścił się na późniejszym Podzamczu, u stóp Łysej Góry, na której znajdował się zamek wyższy, i przylegającej, nieco niższej góry Budelnicy z zamkiem niższym. Centrum osady tworzył dzisiejszy Stary Rynek, w pobliżu usytuowane były kaplica św. Jana Chrzciciela oraz liczne cerkwie i monastyry Rusinów, kościół św. Krzyża i monastyry św. Jakuba i św. Anny gminy ormiańskiej, kościół Najśw. Panny Marii Śnieżnej dla nielicznych Niemców. Mieszkali tu też Tatarzy. Wokoło rozrzucone były przedmieścia, którym przydzielono szeroki zasięg: od późniejszego Łyczakowa po Gródeckie.

I. Śaraneyić rozwinął pomysły I. Vahylevyća i upowszechnił długo i uporczywie powtarzającą się później wersję o "pierwszej osadzie" Daniłowego Lwowa na Zniesieniu. Lwów kniazia Lwa, odbudowany po zniszczeniu w 1261 r. składał się z zamku wyższego na Lwiej Górze, niższego ("w zaciszu") na terasie powyżej cerkwi św. Mikołaja, stąd na południe mieściła się siedziba dworzan i drużyny książęcej, w kotlinie wykarczowanej na rozkaz Lwa, w miejscu współczesnego śródmieścia powstały osady gości, których książę rozlokował w osobnych dzielnicach. W zachodniej części stanął dwór książęcy z cerkwią św. Krzyża, później zajętą przez franciszkanów⁵⁴. I. Saranevic kilkanaście lat później wycofał się z tych stwierdzeń i zaproponował w zamian hipotezy dowolne i ryzykowne, wspierając się przy tym notorycznym falsyfikatem kniazia Lwa dla cerkwi św. Mikołaja⁵⁵. Najstarszy, Daniłowy Lwów przeniósł na Czartowską Skałę (kilka kilometrów na południowy wschód) tylko dlatego, że dawała ona najlepsze warunki do obserwacji pożaru Chełma, widocznego według latopisu halicko-wołyńskiego ze Lwowa⁵⁶. Miasto zbudowane przez Lwa po 1261 r. umieścił już tradycyjnie na Podzamczu, pod dworem władcy u stóp Łysej Góry, natomiast zamek książęcy na Górze Lwa, którą uznał za niższą, południową terasę Góry Zamkowej. Dopiero trzeci Lwów, kazimierzowski, został założony w kotlinie. Fantazje I. Saranevica nie znalazły uznania i nie zastąpiły poprzednich lokalizacji na Zniesieniu oraz Podzamczu i w kotlinie⁵⁷. Pozostał przy nich również Karol Widmann snując wątek ruskiej misji św. Jacka, jej śladem ma być kościół św. Jana Chrzciciela na Podzamczu, wystawiony bądź objęty przez dominikanów na początku XIII w., w każdym razie przed założeniem Lwowa58. Wątek Zniesienia i legenda dominikańska przewijały się w bardziej literackich niż naukowych szkicach Stanisława Kunasiewicza (1842-1879), redaktora lwowskich gazet i nieurzędowego konserwatora zabytków. Dominikanie mieli osiąść przy kościele św. Jana Chrzciciela jeszcze przed założeniem miasta, zaś przeprowadzić do stałej siedziby, na miejscu ustąpionego im dworu kniaziowskiego, około 1270 r. Wiadomości te zostały zaczerpnięte, z nazbyt wielkim kredytem zaufania, z miejscowej tradycji zakonnej⁵⁹.

Porządek wśród rozbieżnych zapatrywań starał się zaprowadzić w specjalnym studium A. Czołowski⁶⁰. W części krytycznej zanalizował dotychczasowe poglądy wykazując ich dowolność, wyjaśnił przyczyny zdublowania grodu założonego przez Lwa (kombinacja powtarzana za Długoszem), zebrał analogie, po czym zaprezentował własną hipotezę, lokując gród na Łysej Górze, zaś miasto na Podzamczu, wokół Starego Rynku i najstarszych cerkwi, kościołów katolickich i ormiańskich. Autor nie widział powodu wyznaczania osobnego miejsca dla Lwowa najstarszego i osobnego dla Lwowa odbudowanego po 1261 r.

Sąd o dwóch jedynie Lwowach, ruskim na Podzamczu i lokacyjnym wytyczonym ok. 1356 r. w obrębie zniesionych na początku XIX w. murów, został zaakceptowany w literaturze⁶¹. Do starych pomysłów o Zniesieniu czy Czartowskiej Skale już nie powracano, niemniej położenie Lwowa ruskiego, zwłaszcza grodu, nie zostało pomyślnie przesądzone. Jego lokalizacja na kulminacji, na której stanął zamek kazimierzowski, ma nadal swoich zwolenników⁶². Natomiast ostatnia synteza radziecka zdaje się schodzić na manowce, określając Lwów intra muros jako nową dzielnicą ruskiego jeszcze miasta, założoną ok. 1270 r.⁶³ Autorzy osiągają w ten sposób, jak można przypuszczać, z góry powziętą tezę: pozwala to im zredukować znaczenie lokacji kazimierzowskiej i utrzymywać, że teren późniejszego miasta został zagospodarowany jeszcze w czasach ruskich, za panowania Lwa Daniłowicza⁶⁴. Ten arbitralny pogląd, nie mający źródłowego oparcia, zyskuje w ostatnich latach sankcję obowiązywania⁶⁵.

Obszar miasta otoczonego murami był badany w aspekcie architektoniczno-urbanistycznym. Plan Lwowa średniowiecznego poddano analizie metrologicznej, próbując doń przymierzyć północnoruskie sążnie (oczywiście bez powodzenia) oraz miarę sznura równego 43,2 m (należącego - dopowiedzmy - do systemu miar flamandzkich, stosowanego m.in. na Śląsku)⁶⁶. Analiza zastosowanych miar przywiodła ostatnio jednego z badaczy ukraińskich do wniosku, iż miasto zostało rozplanowane w sposób regularny na długo przed lokacją kazimierzowską, zaś "polskie" miary długości, dostrzegalne wyłącznie na peryferiach, świadczą jedynie o dopełnieniu wcześniej założonej struktury miejskiej. Elementy regularnego rozplanowania dostrzegł też autor na przedmieściach, jego zdaniem objętych reformą przestrzenną u schyłku XIII w. Na tych przesłankach została oparta ogólna wizja rozwoju Lwowa w XIII-XIV w.⁶⁷ Przemiany osadnicze najbliższej okolicy Lwowa, w obrębie patrimonium miejskiego, powstałego z nadań Kazimierza Wielkiego, Władysława Opolczyka i Jagiełły, a zwłaszcza jego skolonizowanie w końcu XIV i w XV w., zostały zauważone i skomentowane w literaturze⁶⁸. Solidniejsze studia archiwalne rozwinął Leon G. Dziubiński śledząc w fascykułach akt miejskich początki podlwowskich wsi i folwarków: Biłohoroszcza, Zamarstynowa, Hołoska, Kleparowa, Kulparkowa i innych⁶⁹. W szerszej perspektywie całej ziemi lwowskiej podjęta została próba rekonstrukcji przemian krajobrazu osadniczego⁷⁰, niestety o zawężonym programie badawczym, ograniczającym się do uchwycenia pierwszego zapisu toponimu.

Wygląd średniowiecznego Lwowa, a szczególnie miasta polokacyjnego interesował licznych autorów. Dowody tego zainteresowania, co prawda fragmentarycznego i niesystematycznego, znaleźć można u najstarszych dziejopisów miasta od J. Alnpeka począwszy. Sporo wyrywkowych informacji wynotowanych z ksiąg miejskich podał D. Zubrickij⁷¹, Skrótowy opis miasta zamieszczony został w pracach A. Czołowskiego⁷², w syntezach polskich⁷³ i radzieckich⁷⁴. Dokładniejszego obrazu Lwowa "za Jagiełły" dostarczają zbeletryzowane "opowiadania historyczne" Franciszka Jaworskiego (1873-1914), historyka nie z wykształcenia lecz z talentu i zamiłowania, archiwariusza i wydawcy źródeł, a przede wszystkim wziętego popularyzatora przeszłości miasta⁷⁵. W jego twórczości znalazły się również historyczne opisy między innymi cmentarzy przykościelnych sprzed sanitarnych rozporządzeń austriackich. Niskiego Zamku, Ratusza⁷⁶. Wizerunek miasta, co prawda osiemnastowiecznego, lecz z nierzadkimi wycieczkami w głębszą przeszłość, dołączył Maurycy Dzieduszycki (1813-1877), kurator Ossolineum, do biografii arcybiskupa Sierakowskiego⁷⁷. Różnej wagi informacje podał Antoni Schneider (1825-1880), zbieracz-pasjonat, historyk i archeolog-amator, w swej szeroko zakrojonej, lecz ledwie rozpoczętej "Encyklopedyi do krajoznawstwa Galicyi". W okresie międzywojennym dawną topografię miasta przybliżył szerszym kręgom czytelniczym Ivan Krypjakevyc (1886-1967), lwowski historyk ukraiński⁷⁹. W tym czasie doszło do gruntowniejszych prac. W latach trzydziestych XX w. Lwów staropolski stał się obiektem oryginalnego przedsięwzięcia badawczego, którego celem było - po przeprowadzeniu studiów historycznych, architektonicznych i urbanistycznych - wykonanie w skali l : 200 plastycznego modelu miasta według stanu z drugiej połowy XVIII w. i udostępnienie go publiczności na przypadający w 1940 r. jubileusz "polskiego Lwowa"⁸⁰. Zaawansowane już prace przerwał wybuch wojny. Ukończone zostało jedynie studium o obwarowaniach miejskich⁸¹. Gotowy, acz jeszcze nie rozpowszechniony nakład książki został zniszczony we wrześniu 1939 r., a do pomyślnie sfinalizowanej publikacji doszło dopiero po przeszło trzydziestu latach⁸².

Podobnego opracowania urbanistyczno-architektonicznego dla innych obiektów dawnego Lwowa, tak gruntownego i solidnie podbudowanego analizą źródeł, niestety nie ma. Z warsztatów historyków, architektów i historyków sztuki zeszły Jedynie prace drobniejsze, dosyć nawet liczne, rozproszone po różnych wydawnictwach, czasopismach i gazetach. Zarejestrowane one zostały w bibliografii Witolda Szolgini83, toteż tutaj wystarczy przytoczyć tylko najważniejsze, bardziej przydatne w rekonstrukcjach układu średniowiecznego84. Osobną grupę stanowią syntezy dziejów lwowskiej sztuki, w tym i architektury85, z dziełem Tadeusza Mańkowskiego (1878-1956) na czele, opublikowanym długo po przygotowaniu maszynopisu na rocznicę sześćsetlecia w 1940 r.⁸⁶

Proces zagospodarowania Lwowa w grupie 41 miast królewskich lokowanych przez Kazimierza Wielkiego w Małopolsce i ziemiach ruskich został ostatnio rozpatrzony przez A. Berdecką (rozplanowanie przestrzenne, niestety pominięte przez autorkę w przypadku miast dużych, budownictwo i urządzenia komunalne)⁸⁷. Ze starszej literatury dysponujemy do tego ostatniego zagadnienia jedynie studium Ł. Charewiczowej o wodociągach⁸⁸.

ARCHEOLOGIA LWOWA

Geneza miasta, ciemne dzieje XIII stulecia i połowy następnego, przed-lokacyjna topografia, sprawa grodu i osad podgrodowych, najstarszych świątyń, metryka gmin cudzoziemskich, zagadnienie lokacji kazimierzowskiej, proces budowy i zagospodarowania nowego miasta, to tematy, w których historyk, rozporządzający skąpymi źródłami pisanymi, powinien liczyć na wspomożenie ze strony archeologii. Niestety stan tych badań jest tragicznie niewystarczający. Lwów pod tym względem nie miał szczęścia: nie doczekał się systematycznych prac wykopaliskowych, co w pewnej mierze tłumaczy się gęstą zabudową śródmieścia, w zasadzie nie naruszoną w czasie ostatniej wojny. Nie wszystkie zaniechania da się jednak wytłumaczyć tą okolicznością. Brakuje przecież nawet choćby tylko publikacji tych wyrywkowych badany które były prowadzone od drugiej połowy zeszłego stulecia.

W czasie sypania kopca Unii Lubelskiej (od 1869 r.) natrafiono ślady drewnianych konstrukcji, które wiązano z zamkiem książąt ruskich⁸⁹. Prace ziemne, prowadzone bez należytego dozoru a za to z udziałem "poszukiwaczy skarbów", zniszczyły układ warstw kulturowych na Wysokim Zamku, zaś wydobyte materiały zostały w dużej mierze zaprzepaszczone. Był to już drugi etap dewastacji, bowiem pierwszy zaczął się w 1835 r., przy zakładaniu plantacji parkowych- Do wykopalisk na Górze Zamkowej przystąpiono w latach pięćdziesiątych naszego wieku szykując obchody 700-lecia Lwowa. Znaleziony materiał ceramiczny odniesiono do XI-XII w. i czasów późniejszych⁹⁰. Grodowi Daniły wyznaczono miejsce na kulminacji wzgórza, a nie na jego terasie zachodniej tuż nad głównym traktem Podzamcza, jak utrzymywano w starszej literaturze - poszukiwania na Łysej Górze nie przyniosły żadnych rezultatów⁹¹. W trakcie wznowionych w latach siedemdziesiątych badań odkryto fundamenty kamiennej wieży z fragmentem muru, datowanej na XIII w.⁹² Warstwę kulturową XI-XIII w. stwierdzono na południowo-zachodniej i północno-zachodniej terasach Góry Zamkowej i u jej podnóży, zaś X-XIII w. wokół monastyru św. Onufrego. Na wzgórku w północnej części ul. Zamkowej opasującej Górę Zamkową natrafiono na relikty budowli z białego wapienia, datowane przy pomocy odnalezionej ceramiki na XI w.⁹³

Ograniczone badania na obszarze zamkniętym murami miejskimi przyniosły materiały⁹⁴, przypisywane ostatnim dziesięcioleciom XIII w.⁹⁵, a więc sprzed lokacji kazimierzowskiej, niedawno wszakże ich chronologię opatrzono zastrzeżeniem⁹⁶, nie mogą więc być mocną przesłanką do wniosku o wcześniejszym zagospodarowaniu terytorium miasta lokacyjnego, ani - tym bardziej - do przyjęcia tezy o lokacji przestrzennej w dobie państwa halicko-wołyńskiego.

Obiektem badań archeologicznych i architektonicznych stał się ostatnio (od 1984 r.) kościół św. Jana Chrzciciela przy Starym Rynku, jedna z najstarszych świątyń Lwowa, którego metryka została cofnięta przez niektórych badaczy do pierwszej połowy XIII w., a może nawet drugiej połowy XII w.⁹⁷ Przyjęcie tej chronologii wymagałoby całkowitego zrewolucjonizowania dotychczasowej wiedzy o początkach Lwowa. Natomiast badania dwóch cerkwi na Podzamczu, których przedlokacyjna metryka i dotąd nie nasuwała wątpliwości - św. Mikołaja i św. Paraskewii Pjatnyci - nie przyniosły zaskakujących wyników. Pierwszą odniesiono do okresu nie późniejszego niż druga połowa XIII w., drugą do końca XIII-pierwszej połowy XIV w., jednakże, jak się zdaje, nie zadecydowały tu wyznaczniki archeologiczne⁹⁸.

W 1992 r. ekipa lwowskich archeologów z Instytutu Ukrainoznawstwa Akademii Nauk Ukrainy przeprowadziła badania wykopaliskowe w rejonie dawnego pl. Krakowskiego, na obszarze przedmiejskim, tuż za obwodem zniesionych obwarowań. Niestety były to jedynie prace ratownicze, siłą rzeczy pospieszne. Objęły niemałą powierzchnię 1000 m2. Wstępne relacje donoszą o ciągłości osadnictwa od V w. (kultura czerniachowska), poprzez VIII-X w. (kultura typu Łuki Rajkowieckiej), do XIII-XIV w. (zabudowa zrębowa, moszczone ulice, warsztat odlewniczy) i czasów późnośredniowiecznych i nowożytnych, szczególnie licznie reprezentowanych w znalezionych materiałach⁹⁹. Wyniki tych najświeższych badań, rzeczywiście interesujące, nie muszą skłaniać do pełnego zrewidowania dotychczasowych poglądów na początki Lwowa, bowiem materiały starsze niż z polowy XIII w. nie przekonują jeszcze o miejskim charakterze osadnictwa wczesnośredniowiecznego.

Tendencją badawczą ostatnich dziesięcioleci jest cofanie chronologii miasta przed epokę jego eponima, w XII w., oraz rozszerzanie terytorium osady przedlokacyjnej poza Podzamcze, na całą część kotliny zamkniętą łukiem Pełtwi, a zatem łącznie z obszarem późniejszego miasta kazimierzowskiego100. Ten pra-Lwów ma dziś oparcie jedynie w - ciągle niedostatecznych - badaniach archeologicznych, bowiem przywoływane w sukurs epigraficzne źródła ormiańskie, poczynające się rzekomo od 1130 r., nasuwają poważne wątpliwości¹⁰¹. Badaczowi najdawniejszego Lwowa trzeba zatem postawić pytanie nie o podwójne, lecz o potrójne osady.

CERKIEW I KOŚCIÓŁ

Pierwsze dzieło historiograficzne poświęcone specjalnie Kościołowi lwowskiemu, a ściślej Kościołowi w archidiecezji lwowskie], pochodzi z tej samej epoki co opis miasta J. Alnpeka. Tomasz Pirawski (1565-1625), biskup sufragan lwowski, zebrał i opracował źródłowe wiadomości do pełnego sprawozdania o stanie uposażenia archidiecezji, porównywanego z Długoszowym "Liber beneficiorum"¹⁰². Znajdują się tu m.in. historyczne opisy katedry, kościołów miejskich i podmiejskich, konwentów i szpitali. Inny nurt historiografii kościelnej, żywotopisarstwo, otwiera dzieło kanonika Jakuba Skrobiszewskiego (zm. 1635), który vitae kolejnych arcybiskupów, od Krystyna po Andrzeja Próchnickiego, poprzedził wstępem o dziejach metropolii¹⁰³. Zarysy najdawniejszej historii kościoła katedralnego i kapituły, a także wykazów kościołów i klasztorów dawnego Lwowa przygotował ks. Franciszek Zacharyasiewicz (1770-1845)¹⁰⁴.

Liczne, acz rozproszone informacje o cerkwiach i kościołach lwowskich mieszczą się w dziełach lwowskiej historiografii świeckiej od J. Alnpeka poczynając, a szczególnie u J. B. Zimorowicza, I. Chodynickiego¹⁰⁵, D. Zubrickiego, I. Saranevica¹⁰⁶.

Czas na w pełni naukowe badania nad organizacją Kościoła łacińskiego nadszedł dopiero na początku XX w., gdy głos zabrał Władysław Abraham (1860-1941), prawnik kanonista, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza. Jego monografia wczesnych dziejów Kościoła na Rusi¹⁰⁷ od razu wyparła przestarzałe prace Kazimierza Stadnickiego i Karla Reifenkugla¹⁰⁸ i zachowała aż do dzisiaj aktualność jako autorytatywne opracowanie prehistorii katolicyzmu na wschodzie (misje łacińskie, próby unii cerkiewnej, działalność franciszkanów i dominikanów w XIII w.¹⁰⁹ i początków organizacji (biskupstwa tytularne, założenie metropolii halickiej w 1375 r., unia z Ormianami, szczególnie ważna dla spraw lwowskich). Autor dopełnił tę pracę kolejnym studium o pierwszych kościołach we Lwowie, początkach arcybiskupstwa halickiego, przeniesieniu metropolii z Halicza do Lwowa oraz osobnym o życiu i rządach arcybiskupa Jakuba Strepy¹¹⁰.

W młodszym pokoleniu lwowskimi ecclesiasticami interesował się J. Skoczek, badając stosunek mieszczaństwa do Kościoła na przykładzie sporów między miastem, arcybiskupem i plebanem¹¹¹. W tej samej publikacji umieścił także studium lwowskiego szpitalnictwa, zaś w osobnej - szkolnictwa¹¹².

Niezrealizowaną obietnicę W. Abrahama przestudiowania rozwoju Kościoła łacińskiego na Rusi w czasach Jagiełły (zapowiadany II tom monografii) podjął i wypełnił niedawno Tadeusz M. Trajdos¹¹³, poszerzając zwykłe zainteresowanie problematyką struktur organizacyjnych, zwłaszcza budowy nowych placówek i ich uposażenia, o sprawy polityki wyznaniowej, pracy duszpasterskiej, animowania życia religijnego, krzepnięcia społeczeństwa katolickiego. Organizacji archidiecezji lwowskiej, głównie w czasach nowożytnych, poświęcił swą książkę ks. Józef Krętosz¹¹⁴; poprzedzający Ją artykuł wywołał jeszcze jeden, krytyczny głos w tej sprawie, z istotnymi uzupełnieniami i poprawkami¹¹⁵.

Średniowieczna organizacja lwowskiego Kościoła prawosławnego jest znana w dużo gorszym stopniu. Poza cytowanymi pracami I. Śaranevica i A. Czołowskiego, wykazem sporządzonym przez A. Petruseyyća¹¹⁶, a także drobniejszymi przyczynkami do dziejów najstarszych cerkwi¹¹⁷, nie dysponujemy nowszymi monografiami, ani tym bardziej kompletnym opracowaniem tego zagadnienia. Kościół ormiański, którego dzieje w średniowiecznym Lwowie przedstawiają się szczególnie tajemniczo, zyskał, poza obfitymi dygresjami w pracach W. Abrahama i T. M. Trajdosa oraz monografiami katedry¹¹⁸, serię artykułów ks. Zdzisława Obertyńskiego (1894-1978)¹¹⁹, ogólną syntezę ks. Grzegorza Petrowicza¹²⁰ oraz - ostatnio - przeglądowy artykuł Krzysztofa Stopki, sumiennie zbierającego literaturę przedmiotu i zasób źródłowy., a także prezentującego własną próbę wyjaśnienia początków i zarysowania struktur organizacyjnych¹²¹.

LWÓW JAKO ORGANIZM SPOŁECZNY

Z tego punktu widzenia wczesne dzieje miasta nie były rozpatrywane. Lwów ruski był postrzegany jako siedziba władcy, jego dworu, ośrodek kupiecki i rzemieślniczy o wielogminnej strukturze¹²². Zgody co do genezy gmin obcych nie było; sporny był na przykład charakter kolonizacji: wojskowa czy handlowa. Różne też były propozycje listy cudzoziemskich kolonii - szczególnie wątpliwości wzbudzili "Saraceni", wymienieni w dokumencie lokacyjnym 1356 r. obok Ormian, Tatarów, Żydów i Rusinów - identyfikowani jako Karaimi, jako Turcy, Tatarzy, Arabowie bądź nawet jako Włosi Genueńczycy¹²³.

Frapujący problem wzrastania Lwowa polokacyjnego jako rozwijającego się organizmu społecznego nie został dotąd podjęty. Zjawiska demograficzne, a zwłaszcza napływ nowych mieszczan stał się przedmiotem ujęć statystycznych, w których wykorzystano rejestry przyjęć do prawa miejskiego¹²⁴. O szacunek liczby mieszkańców na początku XV w. pokusił się Stanisław Kutrzeba(1876-1946), wątpliwy jednakże, bo wyprowadzony z kwot zryczałtowanego szosu¹²⁵.

Studia nad mieszczaństwem lwowskim, jego pochodzeniem, pozycją majątkową, aktywnością gospodarczą prowadzone były jedynie w odniesieniu do patrycjatu, wzorem znakomitej pracy Władysława Łozińskiego (1843-1913)¹²⁶. Nie tylko genealogiczne badania J. Skoczka odnosiły się do patrycjatu średniowiecznego Lwowa: Stecherów, Sommersteinów, Hanlów, Steinkellerów i kilkunastu innych jeszcze rodów¹²⁷. Prądy kolonizacyjne, kierujące się głównie ze Śląska, zostały przedmiotem osobnej pracy tego autora¹²⁸. Niemieckim mieszczaństwem interesował się Raimund F. Kaindl¹²⁹, a także, ze swoistych powodów. Kurt Lueck¹³⁰, zagorzały propagator zasług niemczyzny dla ucywilizowania ziem ruskich Rzeczypospolitej.

Początki, organizacja samorządowa, rola gospodarcza i kulturalna gminy ormiańskiej przyciągały od dawna uwagę badaczy polskich, ukraińskich i ormiańskich i zyskały częściowe oświetlenie¹³¹. Natomiast "lwowska Ruś" nie otrzymała, co zastanawiające, opracowania swych późnośredniowiecznych losów¹³². Miejska i podmiejska (zapewne starsza, przedlokacyjna) gminy żydowskiej znalazły swego historyka w osobie Majera Bałabana (1877-1943), nie stroniącego od żmudnych prac nad archiwaliami. Przedstawił on pełny, solidnie podbudowany źródłowo obraz życia w getcie, a także ujawnił ślady istnienia gminy karaimskiej¹³³. Działalność gospodarcza Żydów lwowskich zajęła stosowne miejsce w monografii średniowiecznego handlu żydowskiego¹³⁴. Zagadnień tych dotknął ostatnio Maurycy Horn¹³⁵.

Lwowskie życie cechowe otrzymało pełną monografię Ł. Charewiczowej¹³⁶ i drobny przyczynek do dziejów cechu murarskiego¹³⁷; znalazło też odbicie w radzieckiej monografii rzemiosła lwowskiego¹³⁸.

Miejsce nacji w życiu miasta, układ ich wzajemnych stosunków i oddziaływań nie ma osobnego opracowania poza ogólnymi stwierdzeniami o toczących się procesach polonizacji. Cząstkowe prace nawiązujące do tych zagadnień pochodzą z dorobku Ł. Charewiczowej i J. Skoczka¹³⁹.

LWÓW W REGIONIE

Jeszcze jedna możliwa perspektywa spojrzenia na Lwów jako rosnącą stolicę regionu, wzmacniającą swe funkcje centralne, między innymi jako nowy ośrodek księstwa halicko-wołyńskiego, później prowincji - Rusi Czerwonej, nie została dotąd w pełni wykorzystana. Jeden tylko aspekt tego zagadnienia dostał się na warsztaty historyków studiujących dzieje gospodarcze Lwowa: rola ekonomiczna Lwowa a właściwie jedynie handel dalekosiężny.

Apologię lwowskiego handlu znajdujemy już u J. Alnpeka l J. B. Zimorowicza, kolejni dziejopisowie z dumą akcentowali, że handel wschodni jest specjalnością Lwowa. Dzięki tym szerokim kontaktom miasto dostało się na portolan Angelino Dulcerta¹³⁹ i na mapę katalońską (1375), a także do hiszpańskiej "El libro del Conoscimiento" (ok. 1345-1348)¹⁴⁰.

Pierwsza rzeczowa monografia handlu lwowskiego jest dziełem S. Kutrzeby. Chociaż dotyczy w ogóle handlu polskiego. Lwów wszakże, i za sprawą swej roli w tym handlu, i za sprawą lwowskich głównie archiwaliów przerobionych przez autora, zajmuje w niej miejsce czołowe¹⁴¹. Pełne opracowanie tych zagadnień przyniosła rozprawa doktorska nieocenionej L. CharewiczoweJ, która zbadała organizację kupiectwa, system dróg handlowych, a w dalszej części kontakty z poszczególnymi partnerami handlowymi Lwowa¹⁴². Handlem żydowskim zajął się specjalnie Ignacy Schipper (zm. 1943)¹⁴³. Targowe uprzywilejowanie miasta omówił Stanisław Lewicki¹⁴⁴. Zarys średniowiecznego handlu Lwowa opublikował w czasie wojny Johann Niemann¹⁴⁵. Ten dawniejszy dorobek dopełniły artykuły Eleonory Nadel-Golobić¹⁴⁶ oraz Jerzego Wyrozumskiego¹⁴⁷, a nade wszystko studia Mariana Małowista (1909-1988), pozwalające ocenić rolę miast ruskich, szczególnie Lwowa, w handlu ze Wschodem¹⁴⁸.

PRZYSZŁOŚĆ BADAŃ NAD DAWNYM LWOWEM

To oczywiste, że dorobek martwej już od półwiecza historiografii, choć spory i wielostronny, nie może dzisiaj zadowalać. Wiele poruszonych spraw wymaga zaktualizowania, weryfikacji i rewizji, pogłębienia, nowych analiz i refleksji, świeżych pomysłów. Wiele innych zagadnień, leżących dotąd odłogiem, potrzebuje systematycznej, gruntownej pracy. Wszystkim przydałyby się nowe badania źródłowe, poszerzające niezwykle skąpy zasób materiałowy. Rozbudzanie przesadnych nadziei na wydatne pomnożenie owego zasobu byłoby wszakże błędem: defekt źródłowy jest cechą czasów staroruskich, zaś zasadniczy korpus źródeł z pierwszego stulecia doby polskiej, wydany drukiem, wszedł do obiegu i użytku naukowego już dawno temu. W tej sytuacji widoków na wzbogacenie warsztatu można szukać jedynie w archeologii, dyscyplinie w badaniach dawnego Lwowa dotąd niemal wcale nie wykorzystanej. Należy się spodziewać, że teraz właśnie glos archeologa może decydująco zabrzmieć w tych kwestiach, przed którymi historyk staje bezradny.

Nie znaczy to naturalnie, że będzie bezrobotny. Lista zagadnień, których należałoby się podjąć, jest niemała. Ograniczmy się na koniec tego przeglądu do zasygnalizowania zadań jedynie najważniejszych. Należą do nich:

rozpatrzenie warunków procesu miastotwórczego, zarówno na etapie przedlokacyjnym, jak u progu lokacji i po niej,

• próba rozwiązania tajemnic lwowskich początków: powstawanie czy tez jednorazowe założenie; poznanie charakteru najstarszego osadnictwa, genezy gminy niemieckiej i innych gmin obcych, czasu lokacji prawnej, okoliczności lokacji przestrzennej;
• określenie roli władcy-inwestora w dziele tworzenia i reformowania miasta, z uwzględnieniem polityki władcy, programu wyznaczonych do spełnienia funkcji, intencji politycznych;
• studia nad planem miasta; próba wniknięcia w układ przedlokacyjny, odtworzenie programu lokacyjnego, rozwój topografii, analiza urbanistyczna i architektoniczna nie ograniczająca się do Lwowa intra muros;
• analiza kształtowania się miasta jako organizmu społecznego; badania struktury społecznej i etnicznej oraz ich przemian w dobie lokacji; obserwacja postępów zaludnienia, rytmów i kierunków migracji, zaryzykowanie szacunków demograficznych; wielkie studium socjotopografii i -co specjalnie ważne - etnotopografii;
• konfrontacja rozwoju osadniczego Lwowa i jego szerokiego zaplecza, rekonstrukcja przekształceń środowiska geograficznego, rozpatrzenie zmieniających się związków między miastem i regionem, wytyczenie zasięgów oddziaływania miasta, analiza umacniania się funkcji centralnych;
• zsyntetyzowanie osiągniętych wyników z myślą o pełnej monografii najstarszego Lwowa.
• Powyższy wykaz nie stanowi usankcjonowanego programu najbliższych badań; w dzisiejszych warunkach byłby on - niestety - trudny do spełnienia. Jest jedynie listą, i to z pewnością niepełną, potrzeb badawczych, którym należałoby w miarę możliwości sprostać. Pytanie, pod czyimi auspicjami, trzeba pozostawić bez odpowiedzi. Anonsowana na początku tego artykułu niepewność, czy studia nad najdawniejszą przeszłością Lwowa są w obecnych warunkach możliwe i realne, rodzi się dzisiaj z innych powodów niż wtedy, gdy sama nazwa miasta bywała objęta cenzorskim zapisem, niemniej nadal pozostaje. Mimo wszelkich wątpliwości i obaw nie można zaprzeczyć, że polska historiografia ma tu w dalszymi ciągu swoje obowiązki i zadania do wypełnienia.

¹ Tak - z braku lepszego terminu - określa się ustrój miasta przedlokacyjnego, nie korzystającego jeszcze z urządzeń prawa niemieckiego, rozpowszechniającego się na ziemiach Europy Środkowej od XIII w.
² J. Skoczek, Dotychczasowy stan badań nad historią Lwowa, "Kwart. Hist.", R. XXXIX, 1925> s. 336-350 i odo.; L. Charewiczowa, Dziesięciolecie badań nad dziejami miasta Lwowa, "Wiadomości Historyczne", dodatek do "Kwart. Hist.", R. XLIII, T. II, 1929, z. l, s. 115-136 i odb.i taż, Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Biblioteka Lwowska, t. XXXVII, Lwów 1938.
³ Bibliografia specjalistyczna, w dużej mierze korzystająca z cytowanej książki L. Charewiczowej: W. Szolginia, Historiografia architektury i urbanistyki dawnego Lwowa, Warszawa 1989, oraz bibliografia regionalna: Z. Budzyński, Bibliografia dziejów Rusi Czerwonej {l 340-1772},1.1, Rzeszów 1990 (tom obejmuje dział historiograficzny i źródłowy, następne dwa będą poświęcone literaturze).
⁴ Pamiętniki Marcina Grunewega, gdańszczanina, dominikanina lwowskiego, przedtem pomocnika kupieckiego, zawierają opis Lwowa (dzieło spisane w latach 1601-1606, rękopis w Bibliotece PAN w Gdańsku, sygn. 1300), por. R. Walczak, Pamiętniki Marcina Grunewega, "Studia Zródłoznawcze", V, 1960, s. 57-77; Ja. Isajevyc, Najdavnisyj istorycnyj opys L'vova, "Żovten"', 1980, no. 10 (432), s. 105-114;/.story a L'vova v dokumentach i materialach,Ky\v 1986, s. 61-64. Źródło to dopiero od niedawna zaczęto wykorzystywać w badaniach nad dawnym Lwowem.
⁵ J. Alnpeck, Opisanie miasta Lwowa, tłum. J. Bąkowski, "Pamiętnik Lwowski", 1816,1.1, s. 3-14, 97-120; wydanie poprawne: S. Rachwał, Jan Alnpek i jego "Opis miasta Lwowa" z początku XVII -u).. Wschód. Wydawnictwo do dziejów i kultury ziem wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, t. VI, Lwów 1930.
⁶ Wypisy z dokumentów i ksiąg miejskich, m.in. z niezachowanej radzieckiej z lat 1402-1459 i rachunkowej z lat 1414-1459, przetrwały do dziś w archiwum miasta Lwowa — Centralnyj Derżavnyj Istorycnyj Archiv u m. L'vovi, f. 52.
⁷ G. Braun, Civitales orbis terrarum, Liber VI, Coloniae 1618, nr 49; opis ten przetłumaczył M. Piwocki i dołączył do Historyi miasta Lwowa, królestw Galicyi i Lodomeryi stolicy B. Zimorowicza, Lwów 1835, s. 356-374.
⁸ Przetłumaczona przez M. Piwockiego,zob.przyp. 5i wydana krytycznie przez K. J. Hecka: J. B. Zimorowicz, Pisma do dziejów Lwowa odnoszące się., Lwów 1899 (dalsze cytaty pochodzą z tego wydania).
⁹ S. Okolski, Russia florida rosis et lillis, Leopoli 1646.
¹⁰ Rękopis o jasnogórskim obrazie Bogurodzicy, por. Ł. Charewiczowa, Historiografia..., s. 21.
¹¹ J. B. Zimorowicz, Viri illustres civitatis LeopoUensiss Lwów 1671, tenże. Pisma..., s. 285- -337.
¹² J. T. Józefowicz, Kronika miasta Lwowa od roku 1634 do 1690, tłum. M. Piwocki, Lwów 1854; Sbornik letopisej otnosjascichsja k istorii Juznoj i Zapadnoj Rusi, Kiev 1888, s. 113-212.
¹³ Lwów 1829, wyd. 2 Lwów 1865.
¹⁴ M. Karamzin, Historya państwa rossyiskiego, tłum. G. Buczyriski, t. I-IV, Warszawa 1824-1825.
¹⁵ D. Zubrzycki, Kronika miasta Lwowa., Lwów 1844.
¹⁶ C. W. Rasp, Beitraege zur Geschichte der Stadt Lembergs Wien 1870, odb. z: "Archiv fur Kunde oesterreichischer Geschichtsquellen", Bd. XLIII.
¹⁷ F, Papee, Historya miasta Lwowa w zarysie-, Lwów 1894, wyd. 2 popr. i uzup. Lwów-Warszawa 1924.
¹⁸ W pracy zbiorowej Lwów w okresie samorządu 1870-1895, Lwów 1896, s. I-XX.
¹⁹ Narysy istorii L'vova, red. I- P. Kryp"jakevyc, L'viv 1956; Istorija L'vova. Korotkyj narys, red. Je. K. Lazarenko, L'viv 1956.
²⁰ Istorija L'vova, red. V. V. Sekretarjuk, Kyiv 1984.
²¹ M. Hrusevs'kyj, Istorija Ukrainy-Rusy, t. II-VI, Kyi'v-L'viv 1905-1907, K. Maleczyń-ski [i in.]. Lwów i Ziemia Czerwieńska, Lwów [1938]; Istorija gorodov i sel Ukraińsko} SSR. L'vovskaja oblast', Kiev 1978.
²² Tych oczekiwań niestety nie jest w stanie spełnić świeżo wydana książka L. Podhorodeckiego, Dzieje Lwowa, Warszawa 1993. Praca ta, całkowicie odtwórcza, nie posuwa naprzód badań nad Lwowem; a zawiera liczne błędy i pospolite pomyłki.
²³ J. Alnpek, op. cit., s. 26; J. B. Zimorowicz, op. cit., s. 37.
²⁴ I. Chodynicki., op. cit., s. 24 n.
²⁵ D. Zubrzycki, op. cit., s. 5.
²⁶ Tamże, s. 7.
²⁷ J. Wagilewicz, Początki Lwowa, "Kółko Rodzinne", 1860, nr 7, s. 111; tegoż przypisy do edycji dokumentu 1368 r. -Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum tzw. bernardyńskiego we Lwowie [dalej cyt.: AGZ], t. III, Lwów 1872, nr 19, s. 40-45.
²⁸ I. Saran'evic, StarodamiyJ L'vóv, Starodavnyi galickn gorody, Ć. II, Lvóv 1861.
²⁹ C. W. Rasp, op. cit., s. 3-5.
³⁰ A. S. Petrusevic, O nacatkach goroda L'vova, "Vestnik Narodnogo Doma", 1889.
³¹ Tenże, Lingvsticesko-istoriceskija izsledovanija o nacatkach goroda L'vova i okrestnostej ego, vyp. 1-2, L'vov 1893-1896.
³² A. Czołowski, Lwów za ruskich czasów, "Kwart. Hist.'*, R. V, 1891, s. 779-812, i odb.; tenże. Obraz..., s. IIInn.; tenże, Wysoki Zamek, Biblioteka Lwowska, t. IX/X,Lwów l910, s.8nn.
³³ F. Papee, op. cit-, s. 20 nn.; M. Hrusevs'kyj, op. cit., t. II, s. 472, Narysy istorii'..., s. 18 nn.; Istorija gorodov..., s. 87; Istorija L'vova (1984), s. 12 nn.
³⁴ Istorija L'vova (1984), s. 15.
³⁵ W Istorii' L'vova (1956) o lokacji w ogóle nie wspomina się.
³⁶ D. Zubrzycki, op. cit., s. 36 nn-17 Tamże, s. 6 nn., 35 nn.
³⁸ W nocie przy edycji przywileju - AGZ III nr 5, s. 14-16.
³⁹ I. Śaran'ević, op. cit., s- 30.
⁴⁰ F. Bischoff, Das alte Recht der Armenier in Polen aus Urkunden des Lemberger Stadtarchiv, "Oesterreichische Blaetter fuer Litteratur und Kunst", Beilage zu "Wiener Zeitung", 1857, nr 28,33, 37, 39; tenże, Das alte Recht der Armenier in Lemberg, "Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der kaiserlichen Akademie der Wissenschaften", Bd. XL, 1862, H. 2, s. 255-302.
⁴¹ O. Balzer, Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Studya nad historyą prawa polskiego, t. IV, z. l. Lwów 1909, s. 22.
⁴² A. Czołowski, Lwów..., s. 34; tenże, Pogląd na organizacyę i działalność dawnych władz miejskich do 1848 r. [w:] Miasto Lwów w okresie samorządu..., s. XXVI; tenże, Wysoki Zamek..., s. 15.
⁴³ S. Sochaniewicz, Wójtowstwa i sołtystwa pod względem prawnym i ekonomicznym w ziemi lwowskiej, Studya nad historyą prawa polskiego, t. VII, Lwów 1921, s. 52, 401; K. Sochaniewicz, Herb miasta Lwowa, Biblioteka Lwowska, t. XXXIII, Lwów 1933, s. 20 nn.
⁴⁴ M J. Skoczek, Ze studjów nad średniowiecznym Lwowem, Pamiętnik historyczno-prawny, t. VI, z. 3, Lwów 1928, s. 14-15, 106-112.
⁴⁵ O. Balzer, op. cit., s. 16 nn.
⁴⁶ Wcześniej chronologię tego dokumentu poprawiał S. Kętrzyński, O elementach chronologicznych dokumentów Kazimierza Wielkiego, "Rozprawy Akademii Umiejętności", Wydz. hist.-filozof. 56,1919, s. 137-138 (na 1350 r.). Niezgodności chronologiczne ujawnił też jeszcze sceptyczniej nastawiony H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1925, s.134.
⁴⁷ M.Hrusevs'kyji Cy majemo avtentycni hramoty kn. L'va "Zapysky NaukovohoTovarystva im. Sevcenka", t. XLV, 1902, s. l-22; tenże, Esce o gramotach kn. L'va galickago, "Izvestija otdelenija russkago jazyka i slovesnosti", t. IX, kn. 4, 1904, s. 268-283.
⁴⁸ K. Sochaniewicz, op. cit. s. 20-23, 71-73.
⁴⁹ A. Berdecka. Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333-1370. Chronologia i rozmieszczenie, "Przegl. Hist.", R. LXV. 1974, z. 4, s. 593-617; taż. Lokacje i zagospodarowanie miast królewskich w Małopolsce za Kazimierza Wielkiego (1333-1370), Studia i materiały z historii kultury materialnej, T. LV, Wrocław 1982.
⁵⁰ J. B. Zimorowicz, op. cit., s. 41 nn.
⁵¹ I. Chodynicki, op. cit., s. 25 n., 38.
⁵² D. Zubrzycki, op. cit., s. 9 nn.
⁵³ I. Vahylevyć, op. cit., s. 111; tenże, nota do dokumentu Kazimierza Wielkiego z 1368 r., AGZ III nr 19.
⁵⁴ I. Śaran'evic, Starodavnyj L'vov, s. 16 nn.
⁵⁵ Tenże, Geograficesko-istoriceskii statii, L'vóv 1875, odb. z: "Vremennik Stavropigijskagó Instituta", 1875, II: Gde stojal pervestnyj [...}L'vov?, s. 24-26;III Kotoraja z vencja or [...] byla goroju L'va [•••], s. 46-52.
⁵⁶ Ta może literacka wzmianka jeszcze do dziś bywa traktowana aż nazbyt dosłownie, przesądzając o lokalizacji Lwowa "na jednym z północnych pagórków" - N. F. Kotijar, Formirovanie territorii i vazwknovenie gorodov galicko-volynskoj Rusi IX-XIII w; Kiev 1985, s. 163.
⁵⁷ C. W. Rasp, op. cit.i s. 3 nn.; S. Kunasiewicz, Wilda przewodnik po Lwowie z zarysem historji miasta. Lwów 1878, s. 7 nn.; L. Dziedzicki, Lwów [w:} Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, Warszawa 1880, s. 533 n.
⁵⁸ K. Widmami, Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela we Lwowie. Wiadomość historyczna, Lwów 1869, zwłaszcza s. 31 nn.
⁵⁹ S. Kunasiewicz, Przechadzki archeologiczne po Lwowie., Lwów 1876; zob. też przypis 57.
⁶⁰ A. Czołowski, Lwów za ruskich czasów, s. 10 nn.
⁶¹ I. Drexler, Wielki Lwów, Lwów w cyfrach, R. XV,nr l. Lwów 1920, s, 6 nn.; F. Papce, op. cit., s. 20 nn., 50 nn.
⁶² Istorija L'vova (1956), s. 10; Narysy istorii..., s. 17; zob. też niżej s. 21.
⁶³ Istorija L'vova (1984), s. 20 nn.
⁶⁴ Kontrowersja ta, z wyraźnymi akcentami prestiżowymi, przeniosła się ostatnio na forum pozanaukowe, por. dyskusję w prasie lwowskiej w 1991 r.
⁶⁵ Por. np. L'vovskaja oblast'. Atlas, red. O. I. Sablij, Moskva 1989, mapa na s. 37: "Rost territorii L'vova (konec XIII-1988)".
⁶⁶ T. A. Tregubova, Planirovka srednevekovogo L'vova. Avtoreferat dissertadi kand. arch; Moskva 1973 (praca nieznana mi de visu).
⁶⁷ R. Mohytyć, Jakym buv stol'nyj L'viv. Do superecky pro l'vivsk'e budivnyctvo XIII-XIV st., "Dzvin", 1991, no. 6 (560), s. 128-134; tenże, K voprosu o planirovke l'vovskogo Sredmestja [w:] Architekturnoe nasledstvo, 39, Moskva 1992, s. 135-138; tenże, Elementy rehuljarnoho planuvannja u wistach knjażoi Halycyny [w;] Halyc'ko-vołyns'ka derźava'. peredumovy vynyknennia, istorija, kul'lura, tradycii, L'viv 1993, s. 90-91.
⁶⁸ Na przykład: C. W. Rasp, op. cit., s. 17 nn., 91 nn.; A. Czołowski, [wstęp do:l Dobra gminy miasta Lwowa; F. Papce, op. cit., s. 62.
⁶⁹ L. G. Dziubiński, Okolice i dobra miasta Lwowa. Szkic historyczno-etnograficzny [w:] Miasto Lwów w okresie samorządu..., s. 469-514.
⁷⁰ K. J. Hładylowicz, Zmiany krajobrazu w ziemi lwowskiej od połowy XV do początku XX w. [w:] Studja z historji społecznej i gospodarczej poświęcone prof. dr. Franciszkowi Bujakowi, Lwów 1931,s. 101-132.
⁷¹ D. Zubrzycki, op. cit., s. 9-13, 52, 65, 67-70, 78 i inne.
⁷² A. Czołowski, Obraz dziejowy..., s. XI nn.; we wstępie do wydanego przez K. Badeckiego Memorjału pożaru miasta Lwowa, Lwów 1927, s. 10 nn., ważnego źródła do rekonstrukcji miasta średniowiecznego, sprzed 1527 r. Cenne są też przypisy rzeczowe K. Badeckiego.
⁷³ F. Papee, op. cit., s. 22 nn., 50 nn.
⁷⁴ Istorija L'vova (1956), s. 11, 14-15; Istorija L'vova (1984), s. 20-22, 33 nn.
⁷⁵ F. Jaworski, Lwów za Jagiełły, Biblioteka Lwowska, t. XI/XII, Lwów 1910, s. 28 nn.

⁷⁶ Tenże, Lwów stary i wczorajszy, wyd. 2 popr.. Lwów 1911, s. 21-34,45-50; tenże. Ratusz lwowski. Biblioteka Lwowska, t. I, Lwów 1907.
⁷⁷ M. Dzieduszycki, Żywot Wacława Hieronima Sierakowskiego, arcybiskupa lwowskiego, Kraków 1868, s. 111 nn., praca pierwotnie drukowana w "Dodatku Tygodniowym" do "Gazety Lwowskiej", 1858, razem z "Planem Lwowa, jakim był w XVIII wieku do roku 1775".
⁷⁸ A. Schneider, Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi pod względem historycznym, statystycznym, topograficznym..., t. I-II, Lwów 1868-1874, doprowadzone do litery b. Materiały do następnych tomów w tzw. Tekach Schneidra w Archiwum Państwowym na Wawelu; kolejna seria zbiorów przechowywana była w Bibliotece Ossolińskich, obecnie w Naukowej Bibliotece Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie.
⁷⁹ I. Kryp"jakevyć, Istorycni prochody po L'vovi, L'viv 1932.
⁸⁰ J. Witwicki, Panorama plastyczna dawnego Lwowa, Lwów 1938 (I wyd. Lwów 1936). Warto przy okazji nadmienić, że makieta, złożona obecnie we Wrocławiu, przygotowana jest do ekspozycji.
⁸¹ W. Tomkiewicz, Wojenne dzieje Lwowa, J. Witwicki, O obwarowaniach Lwowa [w:] Architectura militaris, t. II.
⁸² W. Tomkiewicz, Dzieje obwarowań miejskich Lwowa, "Kwart. Architektury i Urbanistyki", T. XVI, 1971, z. 2-3, s. 93-137; J. Witwicki, Obwarowania śródmieścia Lwowa, tamże, s. 139-204; por. J. Widawski, Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV w., Warszawa 1973. Ten sam rodowód ma analiza siedemnastowiecznego planu miasta, której autor należał do zespołu Panoramy Dawnego Lwowa: J. M. Lobocki, Plan Lwowa Fryderyka Getkanta z 1635 r. i jego interpretacja [w:] Architektura dawna i współczesność. Studia i materiały do teorii i historii architektury i urbanistyki, t. XVI, Warszawa 1982, s. 65-75.
⁸³ W. Szolginia, Historiografia...
⁸⁴ K. Widmann, op. cit.; M. Dzieduszycki, Kościół katedralny lwowski obrządku łacińskiego, Lwów 1872; S. Zajączkowski, Z dziejów katedry lwowskiej, "Przegląd Teologiczny", T. V, 1924, s. 41-15, 281-301; M. Hołubiec, Cerkiew św. Mikołaja we Lwowie, "Wiadomości Konserwatorskie", 1924, nr 2, s. 46-52; tenże [M. Holubec'], Architektura staroho L'vova, "S'vit", 1928, nr 7-8; J. Piotrowski, Katedra ormiańska we Lwowie w świetle restauracyj i ostatnich odkryć. Lwów 1925; V. Karpovyc, Cerkvy, "Stara Ukraina", 1925, s. 15-16, 88-92, 106-109; T. Mańkowski, Średniowieczna katedra ormiańska we Lwowie, "Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności", T. XXXVIII, 1933, nr l, s. 21-23; tenże. Ze studiów nad katedrą ormiańską we Lwowie, "Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie, R. XIII, 1933, nr l, s. 12 nn.; Ł. Charewiczowa, Rynek lwowski, "Gazeta Poranna", 1934, nr 10(859)-13(862); taż, Czarna Kamienica i jej mieszkańcy. Biblioteka Lwowska, t. XXXV, Lwów 1935; V. Sicyns'kyj, Knjaza cerkva sv. Mykolaja u L'vovi, "Bohoslovija", T. XIV, 1936; F. Markowski, Gotycki klasztor dominikański we Lwowie w świetle gdańskiego rękopisu z XVI wieku, "Kwart. Architektury i Urbanistyki", T. XIV, 1969, z. 2, s. 65-88; R. Świętochowski, Na marginesie artykułu F. Markowskiego "Gotycki klasztor dominikański we Lwowie w świetle rękopisu z XVI wieku, tamże, s. 89-104; P. Markowski, Niski Zamek we Lwowie, tamże, T. XVII, 1972, z. 3, s. 177-209. Ponadto: E. Ja. Jackevic, Pamjatniki armjanskoj kul'tury vo L'vove [w:] Istoriceskie svjazi i drużba ukrainskogo i armjanskogo narodov. Sbornik materialov naucnoj sessii, Erevan 1961, s. 121-131.

⁸⁵ W. Łoziński, Sztuka lwowska w XVI i XVII wieku. Architektura i rzeźba, wyd. II, Lwów 1901, s. l-19; J. Sas Zubrzycki, Zabytki miasta Lwowa, Lwów 1928; B. Janusz, Zabytki architektury Lwowa [w:] Lwów dawny i dzisiejszy, red. B. Janusz, Lwów 1928, s. 7-49; V. S. Vujcyk, L'vivs'kyj derzavnyj istoriko-architekturnyj zapovidnyk, L'viv 1979; Pamjatniki gradost-roitelswa i architektury Ukraińsko} SSR, t. III, Kiev 1985, s. 8 nn.; T. O. Tregubova, R. M. Mych, L'viv. Architekturno-istorycnyj narys, Kyiv 1989
⁸⁶ T. Mańkowski, Dawny Lwów, jego sztuka i kultura artystyczna, Londyn 1974.
⁸⁷ A. Berdecka, Lokacje...; por. wcześniejszy artykuł: taż. Wielkość i parcelacja gruntów miast zakładanych w latach 1333-1370 w Małopolsce, "Kwart. HKM", R. XXIV, 1976, nr 4, s. 553-566.
⁸⁸ Ł. Charewiczowa, Wodociągi starego Lwowa 1404-1663, Lwów 1934.
⁸⁹ A. S[chneider], Badania i poszukiwania archeologiczne w Galicji w ostatnich latach, "Przegl. Archeologiczny", R. I, 1876, z. l, s. 16-22; A. Czołowski, Wysoki Zamek, s. 106 nn. Por. też opinię o doniesieniach A. Schneidra: B. Janusz, Zabytki przedhistoryczne Galicyi Wschodniej. Prace Naukowe. Wydawnictwo Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej, dz. I, t. V, Lwów 1918,s. 167-170.
⁹⁰ Narysy istorii..., s. 14 nn.; A. A. Ratic, Raskopki na Zamkovoj gore vo L'vove v 1955 g., "Kratkie Sobścenija Instituta archeologii Akademii nauk Ukrainskoj SSR", vyp. 7, 1957, s. 109-110; tenże (O.O. Ratyc), Drevn'orus'ki materiały z rozkopok 1955-1956 rr. na Zamkovij hori u L'vovi, "Materiały i Doslidzennja z Archeolohii Prykarpattja i Volyni", vyp. 3, 1961, s. 115-127.
⁹¹ Archeologiceskie otkrytija 1978 goda, Moskva 1979, s. 291.
⁹² Archeologiceskie otkrytija 1975 goda, Moskva 1976, s. 298-299; R. S. Bagrij, I. R. Mogitic, Drevnerusskij gorod L'vov v svete archeologićeskich i architekturnych issledovanij [w:] Dreimerusskij gorod. Materiały Vsesojuznoj archeologiceskoj konferencii, posvjascennoj 1500-letiju goroda Kzeva, Kiev 1984, s. 16-18.
⁹³ Archeologiceskie otkrytija 1982 goda, Moskva 1984, s. 241.
⁹⁴ Między innymi w pobliżu klasztoru dominikanów, interpretowane jako ślady legendarnego, jeszcze jednego dworu kniazia Lwa - Istorija L'vova (1984), s. 20.
⁹⁵ R. S. Bahryj, Archeolohicni doslidzennja rannoseredniovicnoho L'vova [w:] Kyivs'ka Ruś'. Kul'tura, tradycii, Kyiv 1982, s. 28 nn.; tenże, Archeolohija starodavn'oho L'vova, "Źovten"', 1982, no. 8 (454), s. 102-106.
⁹⁶ R. S. Bagrij, L'vov [w:] Archeologija Prikarpatja, Volyni i Zakarpat'ja (ranneslavjanskij i drevnerusskij periody), Kiev 1990, s. 116-119.
⁹⁷ Tamże, s. 118 n.; Archeologiceskie otkrytija 1984 goda, Moskva 1986, s. 212.
⁹⁸ Archeologiceskie otkrytija 1977 goda, Moskva 1978, s. 352 n.
⁹⁹ V. Petehyryc, V. Ivanovs'kyj, Seredn'omcna archeolohija L'vova: pidsumky i perspektywy [w:] Halyc'ko-volyns'ka derzava..., s. 41-43.
¹⁰⁰ V. Hrabovec'kyj, Jak i koly vynyk L'viv'> "Dzvin", 1980, no. 10 (432), s. 98-104.
¹⁰¹ Ja. Daskeyyc, Davnij L'viv u virmens'kych ta virmens'ko-kipcackich dzerelach [w:] Ukraina v mynulomu, vyp. l, Kyiv-L'viv 1992, s. 7-13.
¹⁰² T. Pirawski, Relatio status almae archidioecesis Leopoliensis, ed. K. J. Heck, Materyały historyczne, t. II, Leopolis 1893.
¹⁰³ J. Skrobiszewski, Vitae archiepiscoporum Haliciensium et Leopoliensium, Lwów 1628.
¹⁰⁴ P. Zacharyasiewicz, Początki katedralnego kościoła obrządku łacińskiego we Lwowie, "Biblioteka Ossolińskich", 1829, z. IV, s. 78 n.. Historia metropolitalnej kapituły lwowskiej obrz. lać., "Przyjaciel Chrześcijańskiej Prawdy", R. VI-VII, 1838-1839; tenże, Vitae episcoporwn Premisliensium ritus latini, Vienna 1844, wstęp, s. XV aa.., zwłaszcza s. XLII-XLVII.
¹⁰⁵ Ten wydzielił specjalnie na te zagadnienia rozdział V: "Lwów uważany we względzie religijnym", w którym zamieścił zarys dziejów prawosławia, katolicyzmu i monofizytyzmu we Lwowie i ułożył wykazy świątyń tych obrządków - I. Chodynicki, op. cit., s. 317-398.
¹⁰⁶ I. Śaranevyć, Stawropigijska cerkoy Uspenija vo L'vove, L'vov 1888.
¹⁰⁷ W. Abraham, Powstanie organizacji Kościoła łacińskiego na Rusi, 1.1 [jedyny]. Lwów 1904.
¹⁰⁸ K. Stadnicki, O początkach arcybiskupstwa i biskupstw katolickich obrządku łacińskiego na Rusi halickiej i Wołyniu, Lwów 1882; K. Reifenkugel, Die Griindung der rmisch-katholischen Bisthumer in den Territorien Halicz und Wladimir, "Archiv fur ósterreichische Geschichte", Bd. LII, 1875, s. 401-473, odb. Wien 1874.
¹⁰⁹ W tych kwestiach wspomożona przez dzieła B. Altanera, Die Dominikanermission des XIII. Jahrhunderts. Forschungen żur Geschichte der kirchlichen Unionen und der Mohammedaner - und Heidenmission des Mittelalters, Habelschwerdt 1924, oraz R. Loenertza, Les missions dominicaines en Orient et la Societe des Freres Peregrinants 1373-1375, Paris 1933.
¹¹⁰ W. Abraham, Początki arcybiskupstwa łacińskiego we Lwowie, Biblioteka Lwowska, t. VII, Lwów 1909; tenże Jakób Strepa, arcybiskup halicki (1391-1409), Kraków 1908.
¹¹¹ J. Skoczek, Ze studjów nad średniowiecznym Lwowem, Pamiętnik historyczno-prawny, T. VI, Z. 3, Lwów 1928.
¹¹² Tenże, Dzieje lwowskiej szkoły katedralnej. Wschód. Wydawnictwo do dziejów i kultury ziem wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, T. III, Lwów 1929.
¹¹³ T. M. Trajdos, Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły {1386-1434), t. I [dotąd jedyny], Wrocław 1983; rec: I. Wysokiński, Kościół łaciński na ziemiach ruskich Korony i Litwy w początkach panowania Jagiellonów, "Przegl. Hist.", T. LXXVI, 1985, z. 3, s. 547-561.
¹¹⁴ J. Krętosz, Organizacja archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego, Lublin 1986.
¹¹⁵ Tenże, Sieć parafialna archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego do 1772 r., "Studia Lubaczoviensia", R. I, 1983; Z. Budzyński, Uwagi krytyczne do studium o sieci parafialnej w archidiecezji lwowskiej obrz. łac. do r. 1772, "Nasza Przeszłość", T. 67, 1987, s. 249-263.
¹¹⁶ A. S. Petruśević, Kratkaja istoriceskaja rospis' russkim cerkvam i monastyrjam v g. L'vove, "Galicskij istoriceskij sbornik", 1853.
¹¹⁷ Wymienione w przyp. 84.
¹¹⁸ W. Żyła, Katedra ormiańska we Lwowie, Kraków 1919; J. Piotrowski, Katedra ormiańska...; D. Kajetanowicz, Katedra ormiańska i jej otoczenie. Lwów 1930; T. Mańkowski, Średniowieczna katedra...; tenże Sztuka Ormian lwowskich, "Prace Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności", t. VI, 1934, z. l, s. 61-163.
¹¹⁹ Z. Obertyński, Eine Grundungsurkunde der polnischer Armenier aus dem XIV. Jahrhundert, "Collectanea Theologica", XIII, 1932, s. 374-384, osobno Lwów 1933; tenże, Les Armeniens polonais et leur attitude envers Rome [w:] La Pologne au VII Congres International des Sciences Historiques, vol. II, Varsovie 1933, s. 95-121; tenże. Na marginesie diecezjalnego schematyzmu ormiańskiego, "Sprawozdania z posiedzeń Towarzystwa Naukowego Warszawskiego", wydz. II, R. XXVI, 1933, s. 203-214; tenże, Die florentiner Union der polnischen Armenier und ihr Bischofskatalog, "Orientalia Christiana", vol. 96, Roma 1934; tenże, Ormianie polscy na soborze florenckim, "Przegl. Hist.", R. XXXII, 1935, s. 12-23; tenże. Pochodzenie pierwszego biskupa lwowskiego, "Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie", XVII, 1937, s. 49 nn.; tenże, Thomas, der erste Bischof von Lwów, "Collectanea Theologica", XVIII, 1937, f. l-2, s. 533- -540; tenże. Legenda jazłowiecka, "Studia Źródłoznawcze", VII, 1962, s. 57-76.
¹²⁰ G. Petrowicz, La chiesa Armena in Polonia, Roma 1971. Praca ta zastąpiła dawniejszą syntezę Cz. Lechickiego, Kościół ormiański w Polsce, Lwów 1928.
¹²¹ K. Stopka, Kościół ormiański na Rusi w wiekach średnich, "Nasza Przeszłość", T. 62,1984, s.27-95.
¹²² Tak już tradycyjnie od Topographii J. Alnpeka, s. 17 nn.
¹²³ AGZ III nr 5.
¹²⁴ A. Gilewicz, Przyjęcia do prawa miejskiego we Lwowie w latach 1405-1604 [w:] Studja historii społecznej..., s. 375-414; K. Łuck, Deutsche Aufbaukrdfte in der Entwicklung Polens, Ostdeutsche Forschungen, Bd. I, Plauen 1934; H. Weczerka, Herkmft und Volkszugehorigkeit der Lemberger Neuburger im 15. Jahrhundert, "Zeitschrift fur Ostforschung", Jhg. IV, 1955, H. 4.
¹²⁵ S. Kutrzeba, Szos we Lwowie w początkach XV w., "Przewodnik Naukowy i Literacki", T. XXVIII, 1900, z. 4. s. 401-411; rec.: Z. Pazdro, "Kwart. Hist.", T. XV, 1901, s. 100-101.
¹²⁶ W. Łoziński, Patrycyat i mieszczaństwo lwowskie w XVI i XVII wieku, wyd. 2, Lwów 1892.
¹²⁷ J. Skoczek, Studja nad patrycjatem lwowskim wieków średnich. Pamiętnik Historyczno- -Prawny, T. VII, Z. 5, Lwów 1929.
¹²⁸ Tenże, Stosunki kulturalne Śląska ze Lwowem w wiekach średnich, Polski Śląsk. Odczyty i rozprawy, 27, Katowice 1937.
¹²⁹ R. F. Kaindl, Aus Lemberger deutscher Zeit, "Wissenschaftliche Beilage der Leipziger Zeitung", 1905, Nr. 132; tenże, Geschichte der Deutschen in den Karpathenlandern, Bd. I: Geschichte der Deutschen in Galizien bis 1772, Gotha 1907.
¹³⁰ K. Łuck, op. cit.
¹³¹ S. Barącz, Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869, s. 104 nn.; [T. Gromnicki], Ormianie m Polsce [w:] Encyklopedia kościelna, t. XVII, Warszawa 1891, s. 392-449; O. Balzer, Sądownictwo ormiańskie...; W. von Brunneck, Żur Geschichte des Magdeburger Rechts und der Statuten der Armenier in Lemberg, "Zeitschrift der Savigny-Stiftung fur Rechtsgeschichte", Bd. 35, 1914, Germanistische Abteilung, s. l-40; I. Kripjakević, K yoprosu o nacale armijanskoj kolonii vo L'vove, "Istoriko-filologićeskij żurnal Akademii nauk Armjanskoj SSR", no. l (20), 1963, s. 163-170; tenże, K yoprosu o nacale armjanskoj kolonii vo L'vove [w:] Istoriceskie svjazi i drużba ukrainskogo i armjanskogo narodov. Sbornik materialov II ukrainsko-armjanskoj naucnoj sessii, Kiev 1965, s. 122-127; Ja. P. Kiś', Ucastie armia v razvitii remesla g. L'vova v XV-XVII w., tamże, s. 137-139; M. Oles, The Armenian law in the Polish kingdom (,1356-1519), Rome 1966; Ya. R. Dachkevytch, L'etablissement des Armenies en Ukrainę pendant les XI'-XVII' siecles, "Revue des Etudes Armeniennes", N. Ser., V, 1968, s. 329-367; tenże (Ja. Daśkevyc), Davnij L'viv...; D. I. Myśko, Źizn' armjan v Podolii v XIV-XVII w. [w:] Istoriceskie svjazi..., vyp. III, Erevan 1971, s. 185-200; N. F. Kotijar, Armjane v ekonomikę srednevekovogo L'vova (XIV-XV w.), tamże s. 201-207; V. R. Grigorian, Istorija armjanskich kolonij Ukrainy i Pol'si, Erevan 1980; K. Stopka, Kościół ormiański..., s. 40 nn., tam wyczerpujący przegląd badań (pełny obraz narastania starszego dorobku u Ja. R. Daśkeyica, Armjanskie kolonii na Ukrainie v istocnikach i literaturę XV-XIX vekov, Erevan 1962).
¹³² Dwa artykuły I. Krypjakevyća dotyczą pierwszej połowy XVI w.: Rusyny vlastyteli u L'vovi v persij polovyni XVI v. [w:] Naukovyj zbirnyk pris'vjacenyj prof. M. Hrusevs'komu, L'viv 1906 s. 219-236; L'vivs'ka Ruś'v persij polovyni XV I viku, "Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Sevćenka", T. LXXVII, s. 77-106, T. LXXVIII, s. 26-50; T. LXXIX, s. 5-51.
¹³³ M. Bałaban, Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku. Monografie z historyi Żydów w Polsce, III, Lwów 1906; tenże. Dzielnica żydowska, jej dzieje i zabytki. Biblioteka Lwowska, T. V/VI, Lwów 1909; tenże. Dwa przyczynki do stosunków Jagiełły z Żydami lwowskimi, "Kwart. Hist.", R. XXV, 1911, s. 228-239, zwłaszcza s. 234-239. Prace te z powodzeniem wyparły wcześniejszy zarys Jecheskiela Caro, Geschichte der Juden in Lemberg von dem altesten Zeiten bis zur Teilung Polens im Jahre 1792 aus Chroniken und archivalischen Quellen bearbeitet, Krakau 1894.
¹³⁴ I. Schipper, Studya nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza, Monografie z historyi Żydów w Polsce, IV, Lwów 1911.
¹³⁵ M. Horn, Społeczność żydowska w wielonarodowościowym Lwowie 1356-1696, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego", 1991, nr l (157), s. 3-14.
¹³⁶ Ł. Charewiczowa, Lwowskie organizacje zawodowe są czasów Polski przedrozbiorowej, Lwów 1929.
¹³⁷ M. Kowalczuk, Cech budowniczy we Lwowie za czasów polskich (do roku 1772), Lwów 1927.
¹³⁸ Ja. P. Kiś', Promyslovist' Lvova u period feodalizmu {XIII-XIX st.), L'viv 1968.
¹³⁹ Ł. Charewiczowa, Ograniczenia gospodarcze nacyj schizmatycznych i żydów we Lwowie XV i XVI wieku, "Kwart. Hist.", R. XXXIX, 1925, z. 2, s. 193-227; J. Skoczek, Kwestja języka kazań lwowskich w w. XIII-XVI, "Przegl. Teologiczny", R. VIII, 1927, z. 4, s. 337-377.
¹⁴⁰ A. Gieysztor, Polska w "El libro del Conosdmiento" z polowy XIV wieku, "Przegl. Hist.", R. LVI, 1965. z. 3, s. 397.12.
¹⁴¹ S. Kutrzeba, Handel Polski ze Wschodem w wiekach średnich, "Przegląd Polski", 1903, XXXVII, IV, s. 189-219,462-496; XXXVIII, I, s. 512-537; II, s. 115-145 oraz osobna odb. Kraków 1903.
¹⁴² L. Charewiczowa, Handel średniowiecznego Lwowa, Studja nad historją kultury w Polsce, l. Lwów 1925; część tej pracy ogłoszona wcześniej: taż, Handel Lwowa z Motdawją i Multanami w wiekach średnich, "Kwart. Hist.", R. XXXVIII, 1924, s. 37-67.
¹⁴³ I. Schipper, Studya nad stosunkami...; tenże. Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa 1937.
¹⁴⁴ S. Lewicki, Lembergs Stapeirecht, Lemberg 1909; tenże. Targi lwowskie od XIV-XIX w., Studja nad historją handlu w Polsce, t. I, Lwów 1921.
¹⁴⁵ J. Niemann, Der Handel der Stadt Lemberg im Mittelalter. "Die Burg. Vierteljahres-schrift des Institutes fur deutsche Ostarbeit Krakau", Jhg. 2, 1941, H. 4, s. 69-92.
¹⁴⁶ E. Nadel-Golobić, Armenian and Jews in medieval Lvov. Their role in oriental trade 1400-1600, "Cahiers du Monde russe et sovietique", XX, 1979, 3-4, s. 345-388.
¹⁴⁷ J. Wyrozumski, Handel Krakowa ze Wschodem w średniowieczu, "Rocznik Krakowski", t. L, 1980, s. 57-64.
¹⁴⁸ M. Malowist, Kaffa - kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453-1475, Prace Instytutu Historycznego UW, nr 2, Warszawa 1947; tenże, Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku. Konfrontacja struktur społeczno-gospodarczych. Warszawa 1973.

Copyright (c) 1994 Instytut Lwowski
Warszawa
Wszystkie prawa zastrzeżone.

---

Materiały opublikowano za zgodą Redakcji.

---