KALENDARIUM DZIEJÓW LWOWA

• XIII wiek, druga połowa lat czterdziestych, początek pięćdziesiątych. Pośród spustoszonych przez Tatarów grodów Ziemi Czerwieńskiej — Daniło, książę Halicki i Wołyński (1201-1264), wznosi drewniany zamek na Górze Wysokiej, a pod nim zaczyna się organizować miasto — wszystko dla syna Lwa.
• 1256. Pierwsza wzmianka o Lwowie w kronikach ówczesnych.
• 1261. Zburzenie zamku i fortyfikacji Lwowa przez księcia Lwa na żądanie chana tatarskiego
• 1301. Śmierć księcia Lwa. Pochowany w klasztorze Bazylianów w Ławrowie. Rządy jego córki Marii i jej męża Trojdena, Polaka z Piastów Mazowieckich. Po nich — ostatni książę ruski.
• 1325. Bolesław Trojdenowicz. Postanawia on przekazać Lwów swemu szwagrowi, królowi Kazimierzowi III, zwanemu później Wielkim.
• 1340. Śmierć Bolesława Trojdenowicza. Otruty przez Rusinów za sprzyjanie katolicyzmowi. Zmarł bezpotomnie. Pod koniec kwietnia tego roku Kazimierz, król Polski, pojawia się we Lwowie.
• 1356. Lokacja Lwowa na prawie magdeburskim.
• 1360. Rozpoczęcie budowy Katedry Łacińskiej. Funduje ją Kazimierz Wielki (1310—1370).
• 1370—1382. Ludwik Węgierski przyłącza Lwów i Ruś Czerwoną do Węgier. W 1381 r. pierwsza wielka pożoga w mieście.
• 1455. Budowa murów miejskich.
• 1526. Zygmunt I nadaje miastu herb.
• 1527. Płonie całe śródmieście. Po pożarze — gruntowna renesansowa odbudowa, która czyni Rynek jednym z najpiękniejszych w tej części Europy. Przywileje dla obywateli miasta — Polaków, Rusinów, Żydów, Ormian i Greków. Duża tolerancja religijna. Łagodzenie obyczajów i wyroków sądowych.
• 1586. Papież Sykstus V w dowód życzliwości dla Lwowa, który nazywał catolicissima patria, pozwolił miastu używać własnego herbu. Różnił się on tym od herbu Lwowa, że lew w przednich łapach trzyma trzy pagórki oświecone gwiazdą.
• 1596. Unia Brzeska.
• 1626. Ormianie lwowscy przyjmują unię z Rzymem. Biskupstwo Ormiańskie istniało we Lwowie od XIV w., a tutejsi biskupi byli na przemian nestorianami i katolikami. Dopiero Mikołaj Torosowicz (vel Torosiewicz) po złożeniu wyznania wiary przed papieżem Urbanem VII został mianowany arcybiskupem.
• 1648. Lwów oblegany przez 200 tys. Kozaków i Tatarów pod wodzą Chmielnickiego, przywódcy kozackiego powstania. Odwaga i bogactwo ratują miasto. Okup w wysokości 65 tys. dukatów powoduje odejście napastników.
• 1655. Następne oblężenie. Chmielnicki i Rosjanie pod Buturlinem. Znowu odważna obrona i okup 600 tys. złotych polskich.
• 1656. Śluby Jana Kazimierza w Katedrze Łacińskiej przed obrazem Matki Boskiej — obietnica reform społecznych w Rzeczypospolitej.
• 1661. Powstanie na mocy przywilejów Jana Kazimierza drugiego w kolejności, najstarszego po wileńskim, uniwersytetu we wschodniej części Europy. Nazwano go imieniem tego króla. Wszechnice praska i krakowska dominowały natomiast i promieniowały w Europie Środkowej.
• 1672. 50-tysięczna armia pod wodzą Kapudara Baszy i atamana Doroszeńki — Wołosi, Turcy, Tatarzy i Kozacy chcą zdobyć gród pod Wysokim Zamkiem, broniony przez 3 tys. zbrojnych. Wśród obrońców — także Rusini (późniejsi Ukraińcy). Znowu zwycięża odwaga i resztki fortuny, okup dla oblegających — jednak zbyt mały — muszą uzupełnić zakładnicy jako poręczenie spłaty reszty długu.
• 1673. Umiera we Lwowie następca Jana Kazimierza (który abdykował rozgoryczony niezgodą w narodzie) — Michał Korybut Wiśniowiecki, syn słynnego obrońcy Zbaraża, bohatera wojen kozackich, Jaremy.
• 1675. Turcy pod Nuradynem, atakujący Lwów, rozbici w puch przez króla Jana III. Miejsce zwycięstwa nazwano Zniesieniem. Wyrosło tam potem wiele fabryk, m. in. słynna fabryka wódek i likierów SA Baczewski. Ta sama firma działa dziś na Zachodzie.
• 1695. Ostatni najazd tatarski zlikwidowany przez hetmana Jabłonowskiego, nazywanego przez królową Marysieńkę Sobieską — Diablonowskim.
• 1704. Pierwsza okupacja Lwowa. Szwedzi w czasie wojny przeciwko carowi Piotrowi i królowi polskiemu Augustowi z Saksonii, któremu przeciwstawili króla Stanisława Leszczyńskiego, niszczą uzbrojenie Lwowa, wysadzają na murach miejskich 171 dział.
• 1772-8 maja. Uroczyste nabożeństwo z okazji imienin króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
• 1772 — wrzesień. Pierwszy rozbiór Polski. Lwów, wraz z tzw. obszarem Galicji i Lodomerii (od Halicza i Włodzimierza, dawnych stolic książęcych), przechodzi w ręce austriackie. Protest rady miejskiej — „królewskie miasto Lwów, otrzymawszy ongiś rozporządzenia gen. Hadika, aby wziąć udział przy instalacji carskiego ministra, wszelkimi sposobami starało się od tego uwolnić — niestety bezskutecznie".
• 1776. stały teatr niemiecki.
• 1792. Założenie przez wybitnego patriotę polskiego, ukraińskiego księdza Michała Harasiewicza, Towarzystwa Patriotycznego Polityków pozostaje w ścisłym związku z insurekcją kościuszkowską. Młodzież spieszy pod sztandary Kościuszki, a później do Legionów generała Dąbrowskiego.
• 1794. Fundacja Józefa II, cesarza austriackiego, dla zniemczonego uniwersytetu.
• 1800. Po ćwierćwieczu okupacji austriackiej we Lwowie radca tajny von Birkenstock w raporcie do cesarza stwierdza, że „nauczanie w języku niemieckim jest niemożliwe, ponieważ ani nauczyciele (sic!), ani uczniowie językiem tym nie władają"-
• 1809. Kilka tygodni wolności, dzięki zwycięstwom księcia Józefa Poniatowskiego nad armiami Austriaków. W tym samym roku — niestety — układy Napoleona z cesarzem restytuują władzę austriacką we Lwowie, a po przegranej Napoleona w Rosji kongres wiedeński utwierdza ten status aż do 1918 roku.
• 1817. Założenie Ossolineum przez Maksymiliana Ossolińskiego (1748— 1826).
• 1842. Teatr Skarbkowski. Tu występowali — Paganini i Modrzejewska
• 1847. Wykonanie wyroku przez powieszenie na Teofilu Wiśniowskim i Józefie Kapuścińskim na Górze Hyclowskiej, nazywanej odtąd Górą Straceń.
• 1830—1848. Lwów siedzibą konspiracji niepodległościowej. Powstają liczne loże masońskie i towarzystwa o charakterze patriotycznym. W tajnej drukarni Ossolineum wychodzą w dużych nakładach utwory rewolucyjne najwybitniejszych twórców narodowych, tym „Księgi Narodu i Pielgrzymstwa Polskiego" Adama Mickiewicza. Zwolniony z więzienia działacz polityczny Franciszek Smolka, twórca idei usypania Kopca Unii Lubelskiej, wnosi w marcu 1848 roku adres do cesarza, domagając się w nim gwarancji praw dla narodu polskiego, słowa polskiego w szkołach i urzędach oraz zniesienia pańszczyzny i cenzury. Buntowniczy Lwów zostaje ukarany bombardowaniem „z Cytadeli Góry", dokonanym na rozkaz gen Hammersteina, dowódcy garnizonu. Ginie spalona umyślnie biblioteka uniwersytecka, grzebiąc około trzech czwartych bezcennych zbiorów. Ocalało zaledwie 14 tys. tomów. Metodą divide et impera (dziel i rządź) pragnie się skłócić Polaków z Ukraińcami nagle wprowadzając jako obowiązkowy język ukraiński do szkół średnich, a czyniąc nadobowiązkową — polszczyznę.
• 1850. Linia kolejowa do Czerniowiec.
• 1851. Początek budowy dworca kolei wiedeńskiej.
• 1855. Cholera we Lwowie (1831, 1849).
• 1858. Gazownia miejska.
• 1860. Franz Joseph zapowiada ustrój konstytucyjny dla Galicji. Spowoduje on w następnym półwieczu lawinowy rozwój kultury i oświaty polskiej, ale także kultur i oświaty innych narodów zamieszkujących obszar Galicji.
• 1863. Filia powstańczego Rządu Narodowego we Lwowie. Uzbrojona młodzież przekracza kordony zaboru rosyjskiego, wędrując na pola bitew powstania styczniowego. Władza lwowska ogłasza stan oblężenia. Aresztowania i deportacje. Rozpacz społeczeństwa z powodu klęski. Wanda Monné, młodziutka patriotka, wdziewa pierwsza żałobne szaty, dając tym przykład reszcie społeczeństwa. W jej domu szyto mundury powstańcze. Jej narzeczony, wielki artysta malarz, Artur Grottger, przygotowuje swe patriotyczne cykle obrazów, które w tych romantycznych czasach wstrząsają Polakami i całą kulturalną Europą. Cykl „Wojna" zademonstrował na Wystawie Światowej w Paryżu tuż przed swą przedwczesną śmiercią. Dzieło zostało zakupione przez cesarza Franciszka, Józefa i wystawione publicznie w jego węgierskiej posiadłości, w zamku Gödölö pod Budapesztem. Z początku okupacji austriackiej Lwów wyludniał się i liczył w 1772 roku 30 tys, mieszkańców, w 1870 miał ich już 87 tys.
• 1894. Pierwszy telefon, pierwszy tramwaj elektryczny w mieście. Odsłonięcie pomnika Jana Kilińskiego w parku Stryjskim. Krajowa Wystawa Powszechna. Na niej — Panorama Racławicka.
• 1900. otwarcie Teatru Wielkiego zbudowanego w stylu neorenesansu, wg projektu Z. Gorgolewskiego. Pierwszy dyrektor — Tadeusz Pawlikowski.
• 1901. Centralny wodociąg w Woli Dobrostańskiej — 29 km na zachód od Lwowa.
• 1906. Towarzystwo Miłośników Przeszłości Lwowa. Pierwszy prezes — wybitny historyk L. Kubala.
• 1910. Lwów liczy 206 tysięcy mieszkańców. W tym wyznania rzymskokatolickiego 51,7 proc, grekokatolików (unitów) 17,1 proc, Żydów 29 proc, reszta — innych. Językowo: Polacy — 85,8 proc, Rusini (Ukraińcy) — 10,8 proc, Niemcy — 3 proc. Reszta — inni.
• 1914. Wkroczenie po pierwszych bitwach wojny światowej wojsk rosyjskich (3 września).
• 1918. Obrona Lwowa — „najboleśniejsza i najniewdzięczniejsza dla Polaka walka z pobratymcami, podszczutymi do bratobójczego konfliktu przez wspólnego nieprzyjaciela". Cmentarz, który wyrósł z ofiar tej bratobójczej wojny, dał początek kultowi Nieznanego Żołnierza. Do grobu-pomnika w Warszawie, symbolizującego miejsce wiecznego spoczynku obrońców ojczyzny, złożono na ówczesnym placu Saskim {późniejszym Józefa Piłsudskiego, dziś plac Zwycięstwa) prochy jednego z nieznanych obrońców Lwowa. Tak właśnie zainaugurowano Grób Nieznanego Żołnierza w wolnej Polsce. Jedynym miastem, które z rąk Józefa Piłsudskiego, marszałka Polski, otrzymało najwyższe, najbardziej liczące się odznaczenie bojowe — krzyż Virtuti Militari — był Lwów. „Ja, najstarszy kawaler, wręczam to odznaczenie najmłodszemu z kawalerów — Lwowowi". Ale lwowianie, jak zresztą i cały świeżo z martwych powstały kraj — nie mogli w pełni korzystać z wolności. Trwała jeszcze wojna z Rosją Radziecką. Większość wojsk rozgrywała wielką zwycięską bitwę o Warszawę. Garstka obrońców Lwowa walczyła natomiast koło miejscowości Zadwórze z przeważającymi oddziałami Armii Konnej Budionnego, której komisarzem politycznym był sam Stalin. Zadwórze nazwano polskimi Termopilami, skuteczność obrony okupili lwowiacy śmiercią, padło ich 318 na około 400 walczących.
• 1921. z radością po zawarciu pokoju i wytyczeniu wschodniej granicy Lwów powitał Targi Wschodnie. Wojenne bohaterstwo miały odtąd zastąpić działania pokojowe. Był to powrót do wielkiej handlowej roli, jaką w historii pełniło miasto pod Wysokim Zamkiem — roli, której celem była przyjaźń i dobrobyt. Te targi odwiedzało rokrocznie kilkaset tysięcy osób, w tym kupcy z całego świata. Ostatnim tragicznym akcentem bratobójczych zmagań była podczas otwarcia pierwszych Targów Wschodnich próba zamachu na marszałka Józefa Piłsudskiego, dokonana przez Ukraińca, niejakiego Fedaka. Marszałek wyszedł bez szwanku, ranny od kul został ówczesny wojewoda, Grabowski. Historia tego zamachu jest dziś prawie zupełnie zapomniana.
• 1929—1930. rozpoczyna działalność Polskie Radio Lwów, zasięg radiostacji wynosił około 120 km. Maszty postawiono na nowym Lwowie.
• 1939. Napad wojsk hitlerowskich na Polskę. Lwów — bombardowany. Pierwsze zniszczenia na ulicach dzielnicy dworcowej, także i w Śródmieściu i na Łyczakowie. Miasto zostaje wkrótce oblężone przez Niemców i jak zwykle broni się zacięcie, mimo że patrole wroga przekraczają rogatki. 17 września w granice Polski, zgodnie z tajnymi klauzulami układu Ribbentrop-Mołotow, wkracza Armia Czerwona. 22 września dowódca obrony Lwowa, generał Langner, czuje się zmuszony do poddania miasta tej armii. Polska zostaje nazwana przez stalinowskiego ministra „bękartem traktatu wersalskiego". Wymazano ją z mapy Europy.
• 1940. Lwów i Małopolska Wschodnia włączone do ZSRR w ramy Ukraińskiej Republiki Rad. Terror stalinowski. Aresztowania oficerów polskich, wkrótce — NKWDowska zbrodnia katyńska. Wywozy ludności w głąb Rosji. Aresztowania i deportacje polskich intelektualistów, pisarzy. Wywozy te objęły także ludzi związanych z PPS-em (dlatego wywożono kolejarzy i tramwajarzy należących przeważnie do tej zasłużonej partii. A więc i robotnicze rodziny cierpiały obok urzędniczych i wojskowych). Ofiary tych poczynań idą w setki tysięcy osób. Do Gorbaczowowskiej pieriestrojki istniał zakaz pisania o tych sprawach. Ujawnił to w 1989 r. w swym marcowym numerze organ Wydziału Historii Akademii Nauk ZSRR.
• 1941. Koniec flirtu Stalina z Hitlerem. Pancerne armie niemieckie odnoszą sukcesy po zaskakującym ataku na armie radzieckie. Gwałtowne walki o Lwów. Silne bombardowania miasta. Ucieczka oddziałów wojskowych i władz radzieckich, nie przygotowanych należycie do wojny. Uciekając, NKWD morduje więźniów Polaków, także i Ukraińców w Brygidkach, na Łąckiego i na Zamarstynowie. Triumfalne wkroczenie Niemców. A zaraz, w dwa dni potem, wymordowanie polskiej elity intelektualnej: ponad 20 profesorów uczelni lwowskich i ich rodzin oraz przyjaciół. Utworzenie obozu Janowskiego, w którym zabito około ćwierć miliona ludności żydowskiej. Obóz Janowski był również Arbeitszwangslagrem (miejscem przymusowej pracy) Polaków, Ukraińców. Trzymano tam nawet Volksdeutschów, wywożąc później do obozów koncentracyjnych. W sumie — we Lwowie i otaczających go terenach wymordowano ponad 700 tysięcy osób różnej narodowości. W tym także i Włochów, którzy stacjonowali we Lwowie najpierw jako niemieccy sprzymierzeńcy. Stacjonowali tu także Słowacy (z armii księdza Tiso, premiera marionetkowego rządu) oraz Węgrzy. Żołnierze wszystkich formacji wojskowych, z wyjątkiem Niemców, zachowywali się poprawnie, a nawet przyjaźnie odnosili się do Polaków.
• 1944 - lipiec. Armia radzieckia powraca do Lwowa po zwycięskiej bitwie. Wyzwalają miasto — uprzedzając tym wkroczenie Rosjan — żołnierze AK w ramach akcji „Burza". Polskie, a potem polskie i radzieckie sztandary na ratuszu. Na ulicy Batorego jako symbol klęski wspólnego wroga — dwa spalone czołgi hitlerowskie z wypalonymi na mumie ciałami poległych żołnierzy. Wstrząsający widok. Znowu deportacja przez NKWD — Polaków (AK-owców), Ukraińców, Żydów. Sytuacja i atmosfera skłania do półprzymusowej repatriacji, która odbywa się w latach 1944— 1945. Wyjeżdża kościół, teatr polski z ul. Jagiellońskiej, wokół którego skupiała się cała inteligencja i młodzież, rzemieślnicy i robotnicy oraz chłopi. Niektórym Polakom, wywiezionym lub więzionym, udało się przejechać na stronę polską nawet kilka lat później. Wielu jednak po dziś dzień pozostaje poza ojczyzną na ogromnych obszarach ZSRR.

  Z przewodnika ADAMA i EWY HOLLANKOW „I zobaczyć miasto Lwów..." KAW Rzeszów 1990 r.

  ---

  Tekst pochodzi z tygodnika "Przekrój"

  Materiał umieszczono za zgodą Redakcji. Wszystkie prawa zastrzeżone dla Redakcji tygodnika "Przekrój"