W roku 1894 w stolicy Galicji otwarto Wystawę Krajową. Tym wydarzeniem czczono zwycięstwo Tadeusza Kościuszki odniesione na podkrakowskich polach równo przed wiekiem. Pokaz zdolności gospodarczych uświetniła Panorama Racławicka, dzieło Jana Styki, Wojciecha Kossaka i kilku jeszcze innych twórców.

Historycznym wspomnieniom i artystycznym przeżyciom towarzyszyła jednocześnie troska o sprawy praktyczne. Z tej okazji uruchomiono więc także i pierwszy na dawnym obszarze Rzeczypospolitej tramwaj elektryczny. Woził on pasażerów z dworca kolejowego do pawilonów wystawowych na Wzgórzu Stryjskim.

Na pobliskich brukach nadal pobłyskują metalowe szyny. Żółto-czerwone wagony jak przed laty rozdzwaniają się na zakrętach. Kto jednak odszukać chce każdy tutejszy zakątek, musi umieć oddalić od siebie pokusę wszelkich przejazdów. Na dachy poprzyrastanych do siebie kamienic, na kopuły cerkwi i wieże kościołów spojrzeć trzeba z góry. Najlepiej z któregoś z pobliskich wzniesień. Z placu Mickiewicza na Wysoki Zamek nie jest daleko. Oglądam przywieziony ze sobą dawny plan miasta. Czarnieckiego, Teatyńska, Kopcowa. Te ulice zaprowadzą mnie do celu.

Wyrastające w bliskim sąsiedztwie Rynku lesiste zbocza dawno już zamienione zostały w park. Pokryte asfaltem ścieżki pną się coraz wyżej. Na koniec stromizna kończy się. Staję na wydłużonej grzbietowej polanie.

Ślady dawnych obwałowań, okruchy kamiennych ścian. To resztki kazimierzowskiej twierdzy. Tuż przy nich strzela w górę wieża telewizyjnego przekaźnika. Tędy przebiega główny kanał transmisyjny na Zachód. Stalowa konstrukcja ma sto czterdzieści metrów wysokości. Psuje urok tego miejsca. Mówi się, że w związku z rozwojem systemów satelitarnych może zostać rozebrana.

Szczątki warowni ocienione są koronami klonów, wiązów i kasztanów. Aby stanąć ponad tą gęstą zielenią, trzeba wyjść na szczyt pobliskiego kopca. Usypano go w trzechsetną rocznicę zawarcia unii lubelskiej. Inicjatorem czynu był Franciszek Smolka. Do budowy sztucznego wzniesienia użyto zamkowych głazów i gruntu zebranego w czasie równania pobliskiego terenu. Wewnątrz, obok kamienia węgielnego, złożono ziemię z trzech zaborów.

Wąska dróżka oplata trawiasty stożek. Ścieżka zatacza coraz to mniejsze kręgi. Horyzont z każdą chwilą poszerza się. Chętnych oglądania otwierających się stąd widoków nie brakuje o wszystkich porach roku. Deptaki i zbocza są więc starannie utrzymane. Aby zapobiec obsuwaniu się gruntu, w paru miejscach zbudowano murki oporowe, pokryto darń drucianą siatką.

Niewielka szczytowa platforma pełna jest ludzi. Stąd najlepiej o-garnąć można wzrokiem rozlewające się we wszystkich kierunkach miasto. I podziwiać spotykające się wokół jego dzielnic krajobrazy. Nadbużańskie równiny dotykają tu ostatnich krańców Roztocza. Północne zafalowania Karpat podchodzą pod łagodne wzniesienia, poza którymi odbiega na wschód Podole.

W tym miejscu Wschód spotyka się z Zachodem, tu Południe dotyka Północy. W czternastym i piętnastym stuleciu tędy przebiegał główny szlak handlowy łączący Niderlandy, Niemcy i Polskę z czarnomorskimi koloniami należącymi do Wenecji i Genui. Po zajęciu przez Turków ujścia Dunaju i Dniestru położone u stóp Wysokiego Zamku miasto szybko przywykło do nowej roli. Stało się jedną z europejskich bram szeroko otwartych w stronę świata muzułmańskiego. Tu zwożono perskie kobierce, bizantyjskie pachnidła, włoskie jedwabie, moskiewskie futra, indyjskie korzenie. Stąd zabierano czerwiec do barwienia sukna, skórzane buty, metalowe pasy, żelazne zbroje. Kupieckie zaprzęgi poprzez Kraków ciągnęły do Wrocławia i Norymbergi, przez Toruń podążały ku brzegom Bałtyku. Od króla Kazimierza Wielkiego uzyskał Lwów prawo składu. Ten przywilej zapewniał dostatek i bogactwo. Przejeżdżający tędy kupcy zobowiązani byli do wystawiania swych towarów na widok publiczny przez okres czternastu dni. To wszystko, czym wyładowane były wozy, nabywać mogli tylko obywatele miejscowi.

Handel pomiędzy przybyszami był zabroniony. Zasobny gród stał się siedliskiem ludzi silnych i nieustępliwych. Rusini objawiali wszystkim tutejsze tradycje i zwyczaje. Ormianie wnosili spryt i znajomość Wschodu. Niemcy przekazywali wzory najlepszej organizacji. Żydzi otwierali szerokie powiązania zagraniczne. Grecy udostępniali zgrupowane wokół całego Morza Śródziemnego targowiska. Włosi zapewniali pomysłowość i znajomość nowych prądów kulturalnych. Polacy dawali siłę potężnego państwa. I przetapiali wszystkie te wartości w bezcenny kruszec obywatelski.

Aleksander Czołowski, badacz dziejów tej ziemi, pisał: Z początkiem XVI wieku mieszczaństwo lwowskie jest już na wskroś polskie, lecz w charakterze jego wskutek krzyżowania się różnorodnych ras, skupionych wśród murów, przebija się coś z niepolskiej energii, obrotności i pewności celu. Mieszczaństwo to tworzy świat dla się osobny, duszę swego stanu, poczucie własnej godności wynosi ponad wszystko, szlachta i szlachectwo nie imponuje mu jeszcze. W roku 1586 papież Sykstus V nadał miastu herb w postaci kroczącego lwa.

Nie od razu Kraków zbudowano. Ale renesansowy Lwów postawiono w tym samym czasie, i to na całym obszarze. W 1527 roku potężny pożar zniszczył gotyckie domy i kościoły. Drewniany gród zamienił się w wielkie ognisko. Od buhającego żaru topiły się nawet dzwony. Bartłomiej Zimorowicz jeszcze po stu latach tę klęskę przyrównywał będzie w swych wierszach do tragedii, jakie nawiedziły Troję i Jerozolimę.

Architektami byli Włosi. Pietro di Barbona, Paweł Rzymianin, Piotr Italus. Rzeźbiarze i kamieniarze przybyli ze Śląska. Prądy podążające znad Tybru i znad Arno spotkały się tu z gustami pochodzącymi z Niemiec i z Niderlandów. Dało to efekt niepowtarzalny. Tak przyszły na świat kaplice Boimów i Kampianów, kamienice Czarna i Królewska.

Cerkiew Wniebowzięcia Bogurodzicy zawdzięcza swoje istnienie hojności hospodara, Mirona Mohyły. Ten władca pochodził z Południa. Szukał w tych stronach schronienia przed nękającymi jego ziemie Turkami. Dlatego ufundowaną przez niego świątynię nazwał Wołoską. Wyrastającą obok cerkwi wieżę polecił natomiast zbudować pochodzący z Krety kupiec grecki, Konstanty Korniakt. Ta campanile uchodziła za najpiękniejszą ze wszystkich, jakie w stylu odrodzenia wzniesiono na ziemiach Rzeczypospolitej. Przewyższała o osiemdziesiąt pięć centymetrów dzwonnicę pobliskiego kościoła Bernardynów. Ten drobny szczegół nie był wcale bez znaczenia. Rozpalał waśnie na tle religijnym.

O zbawienie duszy zabiegano tu zawsze równie troskliwie, jak o potrzeby ciała. Stolicę arcybiskupią z Halicza do Lwowa przeniósł Władysław Jagiełło już w roku 1389. Później ustanowili tu swoje siedziby także i metropolici innych obrządków. Pełnili więc swoje powinności również zwierzchnicy Kościołów greckokatolickiego i ormiańskiego. Tylu arcybiskupów nie mieszkało obok siebie w żadnym innym mieście na świecie. Aż tak wysokich dostojników naraz można było spotkać tylko w Rzymie. Przez całe stulecia mieszają się języki, gusty, obyczaje. Prawosławną katedrę Świętego Jura buduje Bernardo Merettini. Z położonego na wzgórzu potężnego korpusu uciekają ku niebu dziesiątki małych wieżyczek. Włochowi udaje się kamień połączyć z powietrzem. W tej części Europy nie ma doskonalszego przykładu rokoka. Jan de Witte ma obco brzmiące nazwisko, ale czuje się Polakiem. Jest komendantem twierdzy w Kamieńcu Podolskim. Jego dziełem jest kościół Dominikanów. Świątynia ma krzepę fortecy, a jednocześnie pełna jest fantazji. Jej kształty są lekkie i zalotne.

Granice i podziały przebiegają tu inaczej jak gdzie indziej. Prawosławny metropolita Szeptycki jest wnukiem Aleksandra Fredry. Dzieduszyccy mają domieszkę krwi siedmiogrodzkiej. Iwan Franko, syn ukraińskiego kowala spod Drohobycza, swój „Katechizm socjalistyczny" pisze po polsku. Naumanowie czytają Mickiewicza. Po Goldbergerach zostaje Kulparków, po Sommersteinach rozwija się Zamarstynów.

Postawiono to miasto na skrzyżowaniu ras, kultur, religii, tradycji. U zbiegu dróg, na rozstaju rzek. Józef Wittlin w wydanych przed kilkunastu laty w Londynie wspomnieniach pisze o pewnym domu na Kortumówce. Szczególny to był budynek. Kiedy świeciło słońce, nie różnił się od innych. Ale najmniejszy nawet deszczyk objawiał jego niezwyczajne położenie. Woda z jednej połowy dachu spływała bowiem do Bałtyku, z drugiej zaś podążała w stronę Morza Czarnego. Może tak było naprawdę, a może zrodziła ten obraz podszyta tęsknotą wyobraźnia. Nie zmienia to jednak zwyczajnej geografii. Lwów należy do obu mórz. Europejski dział wodny przebiega bowiem niemal przez środek miasta. Okolice dworca kolejowego położone są w zlewisku Dniestru. Pozostałe dzielnice znajdują się w dorzeczu Wisły.

Sama przyroda nadała tym stronom cechy niezwykłe. Jaskier kaszubski sąsiaduje tu z tojadem mołdawskim. Brzoza karłowata tu ma kres swego południowego zasięgu. Sasanka wołyńska zakwita na stokach Piaskowej Góry i dalej na zachód nie posuwa się. A mały motylek, dostojka, przybył tu rzeczywiście z daleka. Obszary jego bytowania rozciągają się od Pekinu po Krym. A on lata sobie pomiędzy Persenkówką a Winnikami.

Kopiec Unii Lubelskiej sypało całe miasto. Ale motorem robót był Franciszek Smolka, mąż stanu, jeden z najwybitniejszych polskich polityków ubiegłego stulecia. W rozpoczęte przez siebie dzieło włożył niemal cały swój majątek. Starszy pan często zachodził potem na wzgórze Wysokiego Zamku. Zawsze pchał przed sobą taczki, taszczył kilof i łopatę. Pewnego razu spotkał go przy przerzucaniu ziemi austriacki oficer: — Pan tu pracuje jako dozorca? — Tak, ale tylko w chwilach wolnych od innych zajęć. Wówczas, kiedy nie przebywam w Wiedniu i nie przewodniczę Radzie Państwa.

Tak właśnie stanął ów pomnik Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wyrósł z ziemi, na której rozpoczął się upadek owej stworzonej przez Jagiellonów europejskiej potęgi. Ten kraj sam skazał siebie na zagładę. Nie umiał bowiem pozyskać zamieszkującego wschodnie kresy trzeciego narodu.

Tekst pochodzi z tygodnika "Przekrój"