Style architektoniczne tych budowli odpowiadały czasom, w których je wznoszono; czas pochłonął, niestety, imiona budowniczych jak i same budynki. Historycy żydowscy wspominają tylko o architekcie najdawniejszej synagogi "Turej Zahaw" Pawle Rzymianinie, jednak to twierdzenie dziś podaje się w wątpliwość - ostatnie badania wskazują raczej, że budowniczym był Paweł Szczęśliwy. Przypuszczalna jest także identyfikacja budowniczego Wielkiej synagogi na Krakowskim przedmieściu jako Giacomo Madleny, opierająca się na jej podobieństwie do synagogi w Ostrogu, którą ten architet wzniósł w owym czasie.

Wojny kozackie w latach 1648-1654, pogrom jezuicki w 1664 roku, turecko-tatarskie nawały w końcu XVII w. na dłuższy czas zahamowały społeczno-ekonomiczny rozwój gminy żydowskiej, a synagoga na Krakowskim przedmieściu - jedyna w dzielnicy kamienna budowla - stawała się twierdzą obronną miasta. Dlatego żydowska ulica, która powstała na początku XVIII w. na tym przedmieściu, została nazwana Bożniczą (dziś Sańska). Po przeciwnej stronie ulicy pod nr 5 w 1793 r. zbudowano Bet Hamidrasz. Przy Wielkiej synagodze dobudowano w 1798 r. krużganki (galerie) dla kobiet od stron północnej i południowej. W połowie XVIII w. powstał w judaizmie nowy kierunek, zwany chasydyzmem, który w znacznym stopniu zmienił życie Żydów lwowskich. Chasydyzm nie od razu zyskał zwolenników. Poczynając od roku 1772 do 1784 na wyznawców Izraela Bel Szem Towy okresowo rzucano cheremy (klątwy), dlatego chasydzi zaczęli budować własne synagogi, które zwano "Klaus" lub po hebrajsku - klojz.

Pierwszy znany klojz we Lwowie powstał w 1791 r. u zbiegu ulic Łaziennej i Bożniczej i nazywał się "Bet Chasidim" (Dom chasydów). Budynek nie podlegał miejscowemu kahałowi i dlatego lwowski rabin Rozanes w 1792 r. znów rzucił cherem na chasydów. Mimo wszystko działali oni nadal. W 1838 r. we Lwowie było już 8 klojzów. Z owego czasu znane są dwie podobne synagogi: wspomniana wyżej Chasydzka, oraz zbudowana za Pełtwią bożnica "Or Szemesz" ("Słoneczny Promień"), która znajdowała się przy ul. Kulisza 26, w latach 1871-1950 noszącej nazwę Słonecznej. Można przypuszczać, iż, podobnie jak w przypadku ul. Bożniczej, nazwa tej ulicy pochodzi od synagogi "Or Szemesz". W 1842 r. bożnicę przebudowano na kamienną, a w 1903 r. rozebrano i przeniesiono na ul. Miodową 3, gdzie przetrwała do początku II wojny światowej. W 1838 r. w stosunku do lwowskich chasydów zaszły pewne pozytywne zmiany, które wiążą się ze spotkaniem znanego religijnego działacza rabina Jakuba Orensteina z założycielem rodziny cadyków w miasteczku Sadgóra pod Czerniowcami Izraelem Fridmanem. W wyniku ich kontaktów powstał w chasydyzmie odrębny kierunek zwany "Chiduszym"- nowatorstwo. Chasydzi-nowatorzy już w 1840 r. na rogu ul. Węglanej i pl. św. Teodora otworzyli Talmud-Torę, a w 1842-1844 kosztem lwowskiego kupca Jakóba Glanzera wzniesiono synagogę, która nosiła imię fundatora: "Jakub Glanzer Sztil". Synagoga ta - jedyna spośród dziesięciu innych na przedmieściu Krakowskim, zachowała się do naszych czasów. W 1844 r. synagoga Jakuba Glanzera była drugą po Wielkiej miejskiej, która posiadała dwie kondygnacje krużganków i była budowana w komplecie z 1-piętrową Talmud-Torą. Fakt ten wywołał poważne nieporozumienia, które zostały wyjaśnione dopiero w 1848 r. W 1839 r. raptem umiera rabin Jakub Orenstein, co rozwiązało ręce nie tylko chasydom, lecz i zwolennikom Żydowskiej działalności oświatowej (Haskali), przeciw którym, wyżej wspomniany, Jakub Orenstein ogłosił cherem w 1815 r.

Władze austriackie, które dotychczas biernie obserwowały religijną konfrontację we wspólnocie żydowskiej, postanowiły się wtrącić i w 1840 roku, ignorując wyniki wyborów Kahału, mianowały nowe kierownictwo, z prezesem Emanuelem Blumenfeldem na czele, składające się wyłącznie ze zwolenników Haskali. Emanuel Blumenfeld, pierwszy Żyd adwokat we Lwowie, zaproponował budowę synagogi Postępowej na wzór synagog zbudowanych w Pradze, Budapeszcie i Berlinie. Planowano budowę na pl. Strzeleckim 2 (dziś pl. Daniela Halickiego). Jednak duchowieństwo pobliskiego kościoła i klasztoru Benedyktynek łacińskich wyraziło sprzeciw. 4 lipca 1843 roku Namiestnictwo dało zgodę na sprzedaż wspólnocie żydowskiej parceli pośrodku placu Starego Rynku, na której w latach 1843-1846 zbudowano synagogę Postępową. Za autora pomysłu uważano architekta Lewickiego (nieznanego imienia), który zaproponował wspólnocie żydowskiej swój projekt jeszcze w październiku 1840 r. Realizacją projektu kierował architekt Jan Salzman - budowniczy teatru St. Skarbka i ratusza. Wzorem dla lwowskiej synagogi był wiedeński "Tempel" przy Seitenstattgasse. Poświęcenie nowej sakralnej budowli odbyło się 18 września 1846 roku. Z synagogą Postępową związana była działalność wybitnych lwowskich rabinów: Abrahama Kohna, Jecheskiela Caro, Bernarda Loewensteina, Jecheskiela Lewina, którzy przyczynili się do rozwoju gminy żydowskiej w sferach nie tylko religii, ale także dobroczynności i oświaty. Jeszcze jedna synagoga "Ose Tow" przy ulicy Szajnochy 6 (obecnie ul. Bankowska) zaczęła funkcjonować nieco wcześniej od "Templa". W 1857 roku podług projektu architekta W. Schmidta została ona gruntownie przebudowana wraz z Bet Hamidraszem. W czasie okupacji niemieckiej (1941-1944) budowle te zniknęły bez śladu.

Po otwarciu nowego cmentarza żydowskiego przy ul. Janowskiej, w 1856 r. zbudowano nową synagogę bezpośrednio na cmentarzu, kosztem kupca żydowskiego Efraima Wixla. W połowie XIX wieku przy ul. Gródeckiej 47 powstała tak zwana Bożnica Sprechera, którą opisuje w swych wspomnieniach z dzieciństwa historyk Majer Bałaban. Przy ulicy Żółkiewskiej (dziś Chmielnickiego) 109 w 1854 r. towarzystwo dobroczynne "Homel Chesed" ufundowało synagogę Kortisa. W 1911 roku została ona gruntownie przebudowana według projektu architekta Leopolda Reissa w stylu orientalnym. Na dalekim wówczas Zniesieniu w 1871 r. zbudowano malowniczą drewnianą synagogę, która istniała do II wojny światowej. Przedstawiciele towarzystwa dobroczynnego "Kowea item Le Tora" Majer Cheszelis oraz Jakub Raps w maju 1877 r. wykupili parcelę na rogu ulic Kazimierzowskiej, Szpitalnej i Słonecznej i zbudowali na niej synagogę w stylu empire. Kierownictwo tej synagogi w 1901 r. na przyległych ulicach zainstalowało oświetlenie gazowe, które działało do początku lat 50. XX w.

W śródmieściu na dziedzińcu budynku nr 19 przy ul. Starożydowskiej (Boimów) w 1878 roku z inicjatywy Menkesa Reischera zbudowano niedużą bożnicę towarzystwa dobroczynnego "Szomrej Szabat". W ogóle, budowa synagogi pośrodku podwórza jest nader ciekawym zjawiskiem, ze względu na to, że architekt musiał na niedużej zamkniętej przestrzeni odtworzyć wszystkie niezbędne atrybuty żydowskiej budowli sakralnej. We Lwowie było kilka synagog, zbudowanych w podwórzach: wspomniana już bożnica Sprechera, "Zichron Josef" (1898) przy ul. Panieńskiej 3, "Meleches Henoch" (1924) przy ul. Berka Joselowicza 8, "Kulikower Klaus" (1908) przy ul. Żółkiewskiej 25.

Na przełomie XIX i XX w. we Lwowie intensywnie rozwija się zabudowa w kierunku Dworca kolejowego. Dużo żydowskich rodzin osiedliło się w tej dzielnicy i z czasem zjawiło się tutaj kilka ciekawych synagog. Między innymi, przy ul. Bema 39 w 1899 r. zbudowano synagogę "Agudat Szloma". Przy ul. Król. Jadwigi 14 spadkobierca znanego dowódcy gwardii żydowskiej Emanuela Galia (1848) Jakub Gali zbudował w 1901 r. synagogę, zwaną "Gal-Ed". Bożnica ta przeżyła okupację niemiecką, jednak w latach 60. XX w. została przekształcona w budynek mieszkalny.

W 1924 r. przy ul. Kościopalni 4 (dziś ul. Br. Michnowskich) podług projektu architekta Alberta Kornbluta i kosztem towarzystwa dobroczynnego "Cori Gilod" zbudowano bożnicę, która zachowała się do naszych czasów. Obecnie synagoga lwowskiej gminy żydowskiej "Bejs Aaron we Israel" pozostaje jedyną sakralną budowlą żydowską w obwodzie Lwowskim, we wnętrzu której zachowana jest polichromia.

Na dalekiej Bogdanówce, za dworcem Czerniowieckim, przy skrzyżowaniu nie istniejącej już uliczki Fabrycznej i Gródeckiej, miejscowi Żydzi w 1901 r. zbudowali podług projektu architekta Jana Erdeliego wspaniałą synagogę "Ochel Jeszarim" w stylu neoklasycznym.

Oprócz wspomnianych wyżej budowli sakralnych, istniały małe bożnice, które mieściły się wewnątrz budynków. Według historyka Majera Bałabana było ich około czterdziestu. W większości były to chasydzkie domy modlitewne, o czym świadczą ich nazwy:"Husiatyner Klaus" przy ul. Pełtewnej, gdzie modlili się zwolennicy cadyka Mordechaja Szragi; "Czertkower Klaus" przy ul. św. Anny 19, skupiający uczniów rabina Dawida Mozesa,"Olesker Klaus" przy ul. Rzeźnickiej 11.

Chasydzkie bożnice znajdowały sie przeważnie w budynkach Bet Hamidraszu: miejskim "Kahał Chasidim" a na przedmieściu "Or Szadasz". Nieduże domy modlitewne rozróżniano według oznak zawodowych, na przykład, w parterowych przybudówkach Wielkiej synagogi na przedmieściu znajdowały się liczne małe bożniczki następujących cechów:

Z punktu widzenia architektonicznego, małe synagogi można podzielić na trzy rodzaje: dwusalowe, z salami położonymi na dwu poziomach oraz bożnice, które miały salę modlitewną z antresolową galeryjką. Ze względu na to, że mężczyźni i kobiety modlili się osobno, większość małych bożnic stanowiły pomieszczenia dwusalowe, mieszczące się w parterze.

Dziś tylko nieliczne zachowane fragmenty świadczą o nadzwyczaj bogatej i różnorodnej kulturze żydowskich budowli sakralnych, oraz o ludziach, którzy ją tworzyli.

Józef GELSTON (Nr 34-35, październik-listopad 1997)