Zespół architektoniczny Politechniki Lwowskiej
Uniwersytet Narodowy „Politechnika Lwowska" liczy 150 lat. Zakład naukowy założony został w roku 1844 jako „Akademia Techniczna" (od roku 1877 „Szkoła Politechniczna"). Gmach Politechniki wzniesiono z uwzględnieniem potrzeb naukowych i edukacyjnych przy ul. Leona Sapiehy (obecnie ul. S. Bandery).
Pozwolenie na budownictwo własnego gmachu Politechnika otrzymała od rządu austriackiego 12 kwietnia 1872 r. Dla rozpoczęcia prac budowlanych ze skarbca państwowego wydzielono 1 milion 300 tysięcy złotych. W tym samym 1872 roku opracowanie projektu zlecono architektowi Julianowi Zachariewiczowi.
Julian Oktawian Zachariewicz (1837-1898) przyszły twórca lwowskiej szkoły architektury, nauczyciel wielu budowniczych Galicji, liczył wówczas 35 lat. Urodził się we Lwowie, ukończył lwowską Akademię Techniczną oraz Politechnikę we Wiedniu, pracował w zarządzie kolei austriackich, w roku 1871 powrócił do rodzinnego miasta obejmując stanowisko profesora architektury w Akademii Technicznej.
Gmach Politechniki Lwowskiej jest pierwszym wybitnym dziełem architekta. W roku 1872 J. Zachariewicz ukończył projekt gmachu głównego oraz oddzielnie stojącego budynku wydziału chemicznego. Po omówieniu projektów na Politechnice w roku 1873 od rządu Galicji i austriackiego Ministerstwa Oświaty otrzymano pozwolenie na rozpoczęcie budowy. Projekt okazałego głównego gmachu został opracowany w stylu neorenesansowym, najpopularniejszym wówczas w europejskiej architekturze. W pierwszej wersji projektu kompozycja fasady przypominała gmach Politechniki we Wiedniu. Portyk jońskiego porządku był uwieńczony attyką z posągami, które pionowo przedłużały osie kolumn. Natomiast, w drugiej i zrealizowanej wersji projektu, Zachariewicz zamienił jońskie kolumny na korynckie i uwieńczył fronton grupą rzeźbiarską, osiągając piękną kompozycyjną całość fasady.
Budowę poszczególnych gmachów Politechniki rozpoczęto 1 kwietnia 1874 roku na terenie dawnych ogrodów hrabiny Fredrowej. O wiele szybciej od gmachu głównego, we wrześniu 1876 roku, zbudowano gmach wydziału chemii z wejściem od strony placu św. Jura. Jego fasadę w stylu neorenesansowym zdobi elegancki portyk z jońskimi pilastrami, z płaskorzeźbami dłuta L. Marconiego. Udatnie jest rozwiązany westybul oraz aula w kształcie amfiteatru o kasetonowym stropie.
Budownictwo głównego gmachu pod kierunkiem J. Zachariewicza prowadzili przedstawiciele „Banku Budowlanego": architekci Z. Kędzierski, A. Kamienobrodzki i A. Hauff. Codziennie do pracy stawało około 600 murarzy, kamieniarzy, cieśli. Jako budulec wykorzystywano kamień z kamieniołomów w Trembowli i Demni, gips dostarczano z lwowskiej fabryki Józefy Franz. W roku 1876 wykończono fasadę, a 1 października 1877 roku gmach główny w całości. Uroczyste poświęcenie gmachu Politechniki odbyło się 15 listopada 1877 roku. Julian Zachariewicz, mianowany nowym rektorem Politechniki, wystąpił z wykładem inauguracyjnym „O sztuce w usługach techniki".
W wygłoszonej wcześniej, wiosną 1877 r., prelekcji „0 architekturze" J. Zachariewicz szczególnie podkreślał ważność harmonijnego połączenia kompozycji budowli z jej funkcjonalnym przeznaczeniem oraz współczesnym rozumieniem piękna. Właśnie te swoje poglądy na budownictwo jako sztukę wcielił Zachariewicz we wspaniałym gmachu Politechniki - jednym z najokazalszych zabytków architektury Lwowa.
J. Zachariewicz dokładnie przemyślał zagadnienia dotyczące zdolności psychicznej percepcji architektonicznych form budynku. Akcenty zdobnicze stopniowo narastają przy przejściu od względnie skromnej fasady do westybulu, głównej klatki schodowej oraz wnętrz sal.
W lakonicznych, poważnych formach elewacji odczuwalna jest predylekcja do neoklasycyzmu. Fasadę gmachu tworzą proste geometryczne elementy o spokojnych proporcjach. Jasna, miarowa rytmika okiennych łuków parteru i okien górnych kondygnacji, ozdobionych gzymsami, łączy się ze szlachetnym rysunkiem rustyki ciosanego kamienia, którego jasny kolor wspaniale dopełnia czerwień ścian. Symetryczne skrzydła boczne w centrum fasady łączy wejście - monumentalny portyk z sześciu korynckimi kolumnami. Na wysokiej kamiennej attyce, wieńczącej ryzalit, jest ustawiona alegoryczna grupa trzech siedzących postaci kobiecych dłuta Leonarda Marconiego, uosabiających trzy wydziały: Inżynierię, Architekturę i Mechanikę. Przeznaczenie gmachu wyraża łaciński złocony napis na attyce: „Litteris et Artibus" - „Naukom i Sztukom".
Dość obszerny trójnawowy westybul gmachu sprawia uroczyste wrażenie. Westybul posiada podwójne toskańskie kolumny z gzymsowaniem, podtrzymujące krzyżowe sklepienie ważkich naw bocznych. Z westybulu otwiera się piękna perspektywa klatki schodowej. Kierując się w stronę schodów, po lewej stronie ujrzymy popiersie J. Zachariewicza z białego marmuru dłuta J. Bełtowskiego (wmurowane w 1910 r.). Przez przedsionek, podniesiony przez kilka stopni ponad posadzkę westybulu, wstępuje się do obszernej trójramiennej głównej klatki schodowej, arkadowanej na I piętrze i ozdobionej jońskimi kolumnami. Arkady wpierają się na bogato ornamentowanych impostowych pila-strach. Schody mają górne oświetlenie przez szklany strop ponad gzymsem głównym. Wnętrze przypomina dziedziniec włoskiego pałacu epoki Renesansu. Polichromia stropów westybulu i schodów imituje tak zwane groteski, popularne wśród malarzy Starożytnego Rzymu i Renesansu. Malowidła ścienne zaprojektował J. Zachariewicz, a wykonali je bracia Maurycy i Eryk Fleckowie. Klatka schodowa ozdobiona jest również ornamentami w stylu neorenesansowym oraz leżącymi w kątach nad arkadami alegorycznymi postaciami, które personifikują Sztukę i Naukę. Wykonane one zostały z cementu oraz wapna hydraulicznego przez Emila Schrödla, przedstawiciela wiedeńskiej firmy rzeźbiarskiej Karola Feldbachera we Lwowie.
Z klatki schodowej, przez przedsionek wchodzi się do obszernej auli. Ściany auli są podzielone na pola, pomalowane w 1884 r. olejno na marmur przez Jana Dolińskiego. Podwójne korynckie kolumny na postumentach rozdzielają pola i podtrzymują szeroki gzyms. Ponad gzymsowaniem wznoszą się dwie kobiece postacie, które z nieznacznymi wariacjami powtarzane są na każdej ścianie. Według modeli Feldbachera wykonał je Schrödl. Strop auli jest pozłacany i ozdobiony majoliką. Bogato rzeźbione w neorenesansowym stylu są otwory drzwiowe z supraportami.
Dobrze obmyślona rytmika i plastyka elementów architektonicznych pięknie harmonizuje z panneaux olejnymi, które tworzą fryz w górnej części ściany i kształtują kompozycyjną całość. Jest to cykl filozoficznie obrazujący postęp cywilizacji:
- Geniusz ludzkości, stworzony przez Boga Ojca i Syna - symbol twórczego natchnienia;
- Geniusz, podtrzymujący Ziemię - alegoria postępu;
- Kybele i Mamona - symbole, uosabiające najgorsze namiętności i zbrodnie ludzkości;
- Triumf Szatana;
- Ludzkość, powracająca do wiary i ideału;
- Alegoria Nauki;
- Rozwój poezji, muzyki, historii;
- Rozwój architektury, rzeźby, malarstwa;
- Wynalazek transportu kolejowego;
- Ameryka i Europa połączone drutem telegraficznym;
- Zbliżenie cywilizacji Europejskiej z kulturą Wschodu.
Obrazy olejne malowane były podług programu ideowego i szkiców Jana Matejki wykonanych w latach 1883-1885. Szkice są własnością Lwowskiej Galerii Obrazów, natomiast dokumenty, świadczące o koncepcji twórcy i korespondencja Matejki z Sejmem Galicyjskim, odnośnie wykonania panneaux, znajdują się we Lwowskim Archiwum Obwodowym.
W latach 1887-1891 uczniowie J. Matejki oraz wykładowcy Krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych - J. Unierzycki, T. Lisiewicz, K. Żelechowski, K. Łuskina i inni wykonali 11 obrazów cyklu, o rozmiarach 230x300 cm każdy, które zostały zamontowane na ścianach w roku 1892. Panneaux są jaskrawe, efektowne, wykonane w nieco teatralnej manierze, właściwej akademizmowi końca XIX stulecia.
Niedaleko auli znajduje się piękna sala biblioteczna. Wnętrze sali posiada belkowany drewniany strop z ornamentyką rzeźbioną przez L. Marconiego i malowidłami. Ozdobą sali są szafy biblioteczne, wykonane w r. 1880 podług projektu J. Zachariewicza i L. Marconiego w firmie braci Wczelaków we Lwowie. Ciekawa figuralna ornamentyka szaf jest dziełem artysty-snycerza Tadeusza Sokulskiego.
Powstanie gmachu Politechniki Lwowskiej stało się doniosłym wydarzeniem w procesie zabudowy miasta i rozwoju sztuki budowlanej. Gmach ten stał się centrum kształtowania lwowskiej szkoły architektonicznej, ośrodkiem wychowania kadry inżynieryjnej i kolebką śmiałej myśli technicznej.
Jurij BIRIULOW
(Nr. 1, wrzesień 1994)
