Architekt Eugeniusz Czerwiński i ewolucja kierunków artystycznych w architekturze Lwowa lat dwudziestych XX wieku
Lwów po I wojnie światowej utracił swoje znaczenie jako stolica Galicji, najbardziej uprzemysłowionej prowincji ówczesnej austro-węgierskiej monarchii. Wybuch wojny w sposób gwałtowny przerwał jeden z najbardziej intensywnych okresów rozwoju i rozbudowy w historii miasta, który trwał od czasu otrzymania autonomii w 1870 roku. W tym okresie ludność Lwowa wzrosła z 87 tysięcy mieszkańców do ponad 212 tysięcy w przededniu wojny, a zabudowa nabrała cech współczesnych i wielkomiejskich. Oblicze architektoniczne miasta wzbogaciły w owym czasie liczne wspaniałe gmachy, w których znalazły odbicie panujące wówczas w Europie style historyzmu, a później modernizmu w różnych postaciach.
Po I wojnie światowej Galicja weszła do składu odnowionego Państwa Polskiego. W dość trudnych warunkach formowania się nowej władzy oraz odbudowy gospodarczej po zniszczeniach wojennych miasto w latach dwudziestych XX w. weszło w okres zastoju. Mimo tego Lwów, który zachował rolę ważnego administracyjno-gospodarczego ośrodka wschodniej Galicji, w skład której wchodziły województwa Lwowskie, Stanisławowskie i Tarnopolskie, w ciągu lat dwudziestych stopniowo odnawiał swój potencjał gospodarczy, co sprzyjało wzrostowi ludności miasta. W końcu wojny, w 1918 roku, Lwów liczył 197 tysięcy mieszkańców, a już po 10 latach - w roku 1928 - prawie 240 tysięcy. Równolegle z postępem gospodarczym we Lwowie intensywnie rozwijało się budownictwo. W pierwszych latach po wojnie panował głęboki zastój, odbudowywano tylko najbardziej potrzebne gmachy lub wykańczano niedobudowane przed wojną. Pewne ożywienie można dostrzec od roku 1923, a przyspieszenie, szczególnie w budownictwie mieszkaniowym od roku 1925, po spadku inflacji. Nie zważając na warunki niesprzyjające budownictwu na wielką skalę, okres lat 20. XX wieku przyniósł zmiany, w których widać ślady rozwoju architektury europejskiej.
Panującym kierunkiem w budownictwie reprezentacyjnych budynków na początku lat 20. we Lwowie pozostał przedwojenny klasycystyczny modernizm. W roku 1921 architekt F. Kassler wykańcza bogato ornamentowany gmach administracyjno-mieszkalny przy placu Mickiewicza 8. Zbudowany w roku 1923 przez architekta J. Bagieńskiego pałac Bielskich przy ulicy Kopernika 42 (obecnie Dom Nauczyciela) olśniewa szlachetnością proporcji i klasyczną powagą głównego wejścia oraz wykwintną ornamentyką stylizowanych elementów architektonicznych.
W pierwszej połowie lat 20. w budownictwie mieszkaniowym, szczególnie dla rodzin wojskowych i urzędników nowej polskiej administracji, oraz w zastosowaniu do niedużych obiektów użyteczności publicznej stał się popularnym tak zwany „styl dworkowy", nawiązujący do historycznych dworków szlacheckich. Jaskrawym przykładem zastosowania tego stylu stała się zabudowa na początku ul. P. Myrnoho (dawniej ul. Własna Strzecha), tzw. „Kolonia Oficerska" (ulice Oficerska i Czereśniowa), szereg jednopiętrowych domków w bocznych uliczkach odchodzących od ul. Gródeckiej oraz innych dzielnicach związanych z wojskowością.
Trzeci ówczesny kierunek - „stylizacyjno-dekoracyjny", kształtował się początkowo na motywach sztuki ludowej, ale, podlegając równocześnie wpływom kubizmu i ekspresjonizmu, często ulegał rozmaitym transformacjom szczególnie w architekturze wnętrz oraz w ornamentyce elewacji budynków. Ciekawym przykładem podobnej transformacji jest kamienica przy Rynku 31, przebudowana w roku 1923 przez architekta B. Wiktora z udziałem rzeźbiarza Z. Kurczyńskiego, który stworzył ekspresyjną ornamentykę oryginalnego balkonu oraz fasady.
Jesienią 1926 roku we Lwowie odbyła się wystawa „Mieszkanie i miasto" na której demonstrowano projekty konkursowe mieszkań, wykonane przez różne grupy artystyczne oraz zespoły z całej Polski. Powszechną uwagą cieszyły się projekty tanich mieszkań, autorzy których propagowali funkcjonalizm w bryłach architektonicznych i zastosowanie surowych konstrukcyjnych form. Wystawa ta przyśpieszyła rozwój funkcjonalistycznych tendencji w architekturze Lwowa, i w końcu lat 20. kierunek ten stał się dominującym w zabudowie miasta.
Ewolucja twórczych koncepcji tego okresu w budownictwie Lwowa szczególnie widoczna jest w działalności wybitnego przedstawiciela środowiska architektów miasta Eugeniusza Czerwińskiego, niezasłużenie dziś zapomnianego. Urodził się we Lwowie 7 października 1887 r. Pracę zawodową rozpoczął w roku 1909, będąc studentem wydziału architektury Lwowskiej Szkoły Politechnicznej. W tym czasie E. Czerwiński współpracował z przedsiębiorstwem Józefa Sosnowskiego i Alfreda Zachariewicza, znanym z budownictwa najlepszych gmachów w stylu modernizmu lwowskiego przed I wojną światową.
Na utalentowanego studenta zwrócił uwagę prof. Jan Lewiński. Po ukończeniu studiów, od roku 1911 aż do początku wojny, E. Czerwiński pracował jako asystent na katedrze budownictwa użytkowego. Do pracy dydaktycznej powrócił w roku 1921 i aż do początku 1930 obejmował posadę wykładowcy a następnie docenta Politechniki Lwowskiej.
W swojej twórczości E. Czerwiński był doskonałym przedstawicielem lwowskiej szkoły architektonicznej z właściwym jej racjonalizmem. Mistrzowsko władając formami architektonicznymi i zasadami kompozycji miał skłonność do nowatorskiego ich traktowania. Stał się sławnym w szerokich kołach architektów ówczesnej Polski, dzięki rezultatom konkursu na projekt zespołu zabudowań Sejmu Śląskiego i Województwa Śląskiego w Katowicach, ogłoszonego w roku 1922. W konkursie brali udział wybitni architekci z całego kraju, i otrzymanie drugiej nagrody za projekt, wykonany przez E. Czerwińskiego we współpracy z Marianem Nikodymowiczem, w którym młodzi lwowscy architekci udatnie zastosowali modernistyczne formy późnego klasycyzmu, stało się prawdziwą sensacją.
W pierwszej połowie lat dwudziestych E. Czerwiński współpracował ze znanym architektem A. Zachariewiczem, i właśnie temu tandemowi Lwów zawdzięcza szereg wspaniałych budowli. W 1923 roku odbudowano zniszczony w czasie działań wojennych w listopadzie 1918 r. gmach Poczty Głównej przy ul. Słowackiego, nadając fasadzie formy, które ówczesny badacz architektury prof. Czesław Thullie nazwał „zmodernizowanym empirem". W powściągliwych formach neoklasycyzmu utrzymana jest fasada gmachu administracyjnego firmy „Chodorów" przy ul. Dudajewa (dawniej Zimorowicza) 19, wzniesionego w r. 1924. Eksperymentalny charakter nosiły zbudowane przez E. Czerwińskiego i A. Zachariewicza w latach 1921-1924 pawilony Targów Wschodnich we Lwowie, corocznie odbywających się na terenie Parku Stryjskiego. Pierwszą próbą zastosowania stylistyki funkcjonalizmu na gruncie lwowskim w czasach międzywojennych była budowa pawilonu czechosłowackiego oraz podobnego pawilonu „Nafta". Swoiste połączenie elementów narodowościowo-romantycznego nurtu ówczesnej architektury polskiej ze stylizowanym ekspresjonizmem ornamentyki było wyraźnie widoczne w głównym pawilonie Targów. Mimo wszystko jednak, okrągły pawilon firmy „Pacyków" został zbudowany w stylu zmodernizowanego klasycyzmu.
Różnorodna interpretacja tradycji klasycyzmu widoczna jest w licznych projektach E. Czerwińskiego, zrealizowanych w latach 20. we Lwowie oraz innych miastach Galicji. Wymienić należy budynek na 64 mieszkania dla urzędników Pocztowej Kasy Oszczędności przy ul. Iw. Franki (dawniej Piłsudskiego) 23, w którym strukturę elewacji kształtuje poważny porządek koryncki. Przykładem swobodnej interpretacji stylu korynckiego jest kompozycja fasady budynku redakcji dziennika „Wiek Nowy" (obecnie Kombinat Wydawniczy przy ul. P. Kowżuna, dawniej Sokoła 10). Nadzwyczaj oszczędną plastykę zastosował E. Czerwiński w zbudowanym w tym czasie we Lwowie kinoteatrze „Palace" (znajdującym się wewnątrz zabudowy pomiędzy ul. Legionów i ul. K. Szajnochy, zniszczonym w czasie działań wojennych w 1941 r.). Podobną architekturę posiada zbudowany w latach 1926-1927 II Dom Techników (obecnie dom akademicki Nr 1 „Politechniki Lwowskiej", przy ul. Boya-Żeleńskiego, dawniej Abrahamowiczów).
W końcu lat 20. E. Czerwiński przechodzi na pozycje umiarkowanego funkcjonalizmu. Świadczą o tym jego projekty własnych kamienic przy ulicy J. Stećka (dawniej Senatorskiej) 11, 13 oraz gmach Centrali Telefonicznej przy ulicy Doroszenki (dawniej Sykstuskiej) 25. W czasie budowy tych gmachów w latach 1928-29, autor ucieka się do uproszczonej ornamentyki fasady, wykorzystując wyraźne formy architektoniczne. Przedwczesna śmierć E. Czerwińskiego 22 lutego 1930 r. w wieku 43 lat niespodziewanie przerwała jego twórcze plany. Towarzystwo Architektów miasta Lwowa w jego osobie straciło wybitnego architekta, który w znacznym stopniu przyczynił się do kształtowania panoramy architektonicznej naszego miasta w latach dwudziestych XX wieku.
Taras ŁYPKA (Nr 1, styczeń 1996)
